Οι περισσότερες από τις ώρες που δεν κοιμόμαστε είναι αφιερωμένες στην τροφή. Καμιά άλλη δραστηριότητα δεν μας απασχολεί περισσότερο. Οι μέρες μας χωρίζονται σε μέρη που διακρίνονται ανάμεσά τους από διαλείμματα. Κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων τρώμε. Και, συχνά, ανάμεσα στα διαλείμματα μάς απασχολούν τα αποτελέσματα του τελευταίου γεύματος ή οι σκέψεις για το επόμενο.
Οι συνήθειες του φαγητού αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο. Στις επόμενες σελίδες προσπαθώ να διαγράψω τις διαιτολογικές αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων και να αποδείξω το σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στην εξέλιξη του ανθρώπου. Η ιστορία αρχίζει με τους στενούς συγγενείς μας – τα θηλαστικά.
Ένα κοινό χαρακτηριστικό των θηλαστικών, πέρα από το θερμό αίμα, τη γούνα και το θηλασμό, είναι η προσαρμοστικότητα. Αν κατάφεραν να επικρατήσουν σαν είδος, είναι ακριβώς επειδή ταύτισαν την έννοια της επιβίωσης με την προσαρμογή. Και το πέτυχαν με την ανάπτυξη ενός μεγάλου και δραστήριου εγκεφάλου. Ο καθημερινός προβληματισμός για το «τι θα φάμε» και η καθημερινή επίλυση διαμορφώθηκαν σαν ένα αγώνισμα, ένα παιχνίδι – το Παιχνίδι της Τροφής.
Η ικανότητα της διαιτολογικής προσαρμογής αποτελεί το χαρακτηριστικότερο δείκτη της ατομικής και συλλογικής επιτυχίας ενός βιολογικού είδους. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στη διαιτολογική συμπεριφορά ενός ζώου και θα πληροφορηθούμε αρκετά πράγματα για την κατάσταση και την εξέλιξη, όχι μόνο του ίδιου μα και του είδους του.
Το Παιχνίδι της Τροφής παίζεται πάνω σε όλη την επιφάνεια του πλανήτη και όλοι μας είμαστε υποχρεωμένοι να πάρουμε μέρος. Αμέτρητες διαφορετικές ομάδες μπαίνουν στο γήπεδο κι ωστόσο ο συναγωνισμός αφορά εκείνες που ενδιαφέρονται για το ίδιο τρόπαιο-τροφή. Οι νικητές συνεχίζουν το παιχνίδι προς άλλη κατεύθυνση και παραμένουν στον αγώνα. Οι χαμένοι χάνουν τα πάντα, ακόμα και τη ζωή τους. Οι κανόνες του παιχνιδιού είναι απλοί. Οι παίκτες έχουν δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν κάθε νέο μέσο που θα τους δώσει περισσότερα πλεονεκτήματα επιλογής απέναντι στους αντιπάλους τους. Συνήθως, χρησιμοποιούν ένα μέλος της ομάδας για να δοκιμάσει μια νέα κίνηση ή ένα νέο είδος τροφής. Αν πετύχει, τότε όλη η ομάδα εκμεταλλεύεται τη νέα κατάκτηση. Αν χάσει, τότε μόνο το άτομο βγαίνει από το παιχνίδι, ενώ η ομάδα παραμένει. Και αντικαθίσταται αμέσως από ένα μέλος της αντίπαλης ομάδας. Οι συντηρητικές ομάδες που αποφεύγουν τους πειραματισμούς και προσπαθούν μόνο να εκμεταλλευτούν τα λάθη των αντιπάλων τους καταφέρνουν να επιζήσουν, αλλά, από τη στιγμή που δεν θα υπάρξουν λάθη στις αντίπαλες ομάδες, καταδικάζουν τον εαυτό τους στην πείνα και στην εξαφάνιση. Ο συναγωνισμός έχει συνήθως πολύ μεγάλη διάρκεια κι έτσι, μόνο οι ομάδες που θα επιδείξουν προσαρμοστικότητα καταφέρνουν να καθίσουν τελικά στο τραπέζι του νικητή. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υπάρχει τέλος στο παιχνίδι κι ούτε μπορεί κανείς να αποσυρθεί απ’ αυτό. Οι διαδοχικοί νικητές επιβάλλονται στα υπόλοιπα ζωικά είδη, τρώνε την καλύτερη τροφή, αλλά, είναι υποχρεωμένοι να υπερασπίζονται αδιάκοπα το πιάτο και τα πρωτεία τους.
Το παιχνίδι συνεχίζεται εδώ και 2 δισεκατομμύρια χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα υπήρξαν διαδοχικοί νικητές που διατήρησαν τα πρωτεία για ορισμένες χρονικές περιόδους και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν. Υπήρξαν είδη που αναγνωρίστηκαν σαν πρωταθλητές για περισσότερα από 100,000,000 χρόνια κι ωστόσο απέτυχαν στο να διατηρήσουν μια προστατευτική τάφρο ανάμεσα στους εαυτούς τους και στους αντιπάλους τους. Κι έτσι, αντικαταστάθηκαν. Ωστόσο, στην τελευταία περίοδο της γήινης ιστορίας εμφανίστηκε μια ομάδα, που εισηγήθηκε ένα εντελώς καινούργιο σύστημα παιχνιδιού. Το σύστημα ήταν ριψοκίνδυνο και θα μπορούσε να αποβεί καταστροφικό. Τα κατάφεραν όμως, ίσως γιατί τους βοήθησε η τύχη, και κέρδισαν το πρωτάθλημα, με τόσο υψηλή βαθμολογία, που κανένα άλλο είδος δεν είχε γνωρίσει προηγουμένως. Αυτό το απίστευτα επιτυχημένο είδος κέρδισε με τόση άνεση το παιχνίδι, που ήδη από την αρχή κατάφερε να διατηρήσει μερικούς παίκτες στην εφεδρεία. Κανένα άλλο είδος από κείνα που είχαν διατηρήσει τα πρωτεία στις προηγούμενες περιόδους δεν είχε φανταστεί για τον εαυτό του μια τέτοια πολυτέλεια. Όμως, το νέο είδος άλλαξε την παράδοση του παιχνιδιού.
Οι ανθρωπολόγοι δυσκολεύονται πολύ να βρουν κάποιο στοιχείο του ανθρώπου που να τον διαφοροποιεί εντελώς από τα ζώα. Κάθε φορά που νομίζουν πως κατέχουν το στοιχείο αυτό, έρχεται ο ζωολόγος και τους πληροφορεί πως το ίδιο στοιχείο χρησιμοποιείται από τα ζώα εδώ και αμέτρητα χρόνια. Οι ανθρωπολόγοι συνήθιζαν να λένε πως ο άνθρωπος είναι το ζώο που χρησιμοποιεί εργαλεία. Όμως, οι αιγυπτιακοί γύπες σπάνε τα αβγά της στρουθοκαμήλου πετώντας μεγάλες πέτρες επάνω τους. Συνήθιζαν ακόμα να λένε πως ο άνθρωπος κατασκευάζει εργαλεία, αλλά, εγκατέλειψαν κι αυτόν τον χαρακτηρισμό από τη στιγμή που αποδείχτηκε πως οι χιμπατζήδες ρουφάνε τους τερμίτες από τις φωλιές τους με άχυρα που τα διαλέγουν και τα κόβουν σε ειδικά μεγέθη, αποκλειστικά για το σκοπό αυτόν. Το τελευταίο επιχείρημα των υπερασπιστών της μοναδικότητας του ανθρώπου ήταν η φράση «ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που διαθέτει την ικανότητα να σκέπτεται αφηρημένα». Αλλά, κι αυτό καταρρίφθηκε από τους ζωολόγους, χάρη στο νεότερο και πανίσχυρο όπλο τους – τα δελφίνια. Η έρευνα απέδειξε πως τα δελφίνια γνωρίζουν έναν ιδιαίτερο τρόπο για να αντιμετωπίζουν τους καρχαρίες και πως ο τρόπος αυτός δεν είναι έμφυτος, αλλά διδάσκεται. Μικρά δελφίνια που μεγάλωσαν στην απομόνωση δεν τον έμαθαν ποτέ τους. Αντίθετα, δελφίνια που μεγάλωσαν κοντά στις μητέρες τους γνωρίζουν πολύ καλά τι να κάνουν τη στιγμή που θα συναντήσουν έναν καρχαρία. Οι δελφίνες μαθαίνουν στα μικρά τους πως υπάρχουν κάτι ζώα σαν τον καρχαρία, πως μοιάζουν έτσι και πως, μόλις τα δελφίνια τον δουν, πρέπει να κολυμπήσουν γρήγορα και να τον δαγκώσουν με όλη τους τη δύναμη κάτω από το στήθος του, λίγο πιο πάνω από το στομάχι. Έτσι, τα δελφίνια διαθέτουν την ικανότητα να σκέπτονται αφηρημένα κι ο άνθρωπος χάνει ένα ακόμα διακριτικό χαρακτηριστικό.
Γίνεται λοιπόν σιγά σιγά φανερό πως οι διαφορές ανάμεσα στον άνθρωπο και στα άλλα ζώα είναι περισσότερο ποσοτικές παρά ποιοτικές. Οι συγκρίσεις μπορούν να γίνουν με την ίδια κλίμακα, παρόλο που είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε πως η απόσταση ανάμεσα στον άνθρωπο και στον πλησιέστερο αντίπαλό του είναι μεγάλη. Ένα τεράστιο χάσμα, για παράδειγμα, χωρίζει την ανθρώπινη ομιλία από τα πιο επιτηδευμένα ζωικά συστήματα επικοινωνίας. Η ανθρώπινη τεχνολογία υπερέχει αναμφισβήτητα από τη ζωική. Η σεξουαλική και επιθετική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι πολύ περιπλοκότερη από οποιουδήποτε ζώου. Τα ζώα χρησιμοποιούν ένα σωρό στολίδια, αλλά, δεν μπορούν καν να συγκριθούν με τη βιομηχανική παραγωγή της ανθρώπινης άνεσης. Απ’ όλες αυτές τις απόψεις, άνθρωποι και ζώα διαφέρουν σημαντικά. Ωστόσο, υπάρχει ένα σημείο όπου η διαφοροποίηση ελαχιστοποιείται. Είναι η περιοχή της τροφής. Από την άποψη της τροφής οι διαφορές σχεδόν εξαφανίζονται και οι συγκρίσεις πραγματοποιούνται με απόλυτη άνεση.
Ο άνθρωπος βγαίνει για κυνήγι με όπλα. Οι μπαμπουίνοι σκοτώνουν τα φίδια με πέτρες. Ο άνθρωπος τρέφει κατοικίδια ζώα για να τα φάει. Τα μυρμήγκια τρέφουν κοπάδια από αμπελόψειρες που τους αρμέγουν το σιρόπι. Ο άνθρωπος καλλιεργεί φυτά για τροφή. Οι τερμίτες καλλιεργούν σε ειδικούς κήπους μύκητες. Ο άνθρωπος αποθηκεύει τροφές. Τα χάμστερ γεμίζουν τεράστιες αποθήκες τροφίμων. Ο άνθρωπος επεξεργάζεται τις τροφές του για να διατηρηθούν κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης. Οι σκίουροι ξηραίνουν στον ήλιο μανιτάρια, πριν τα θάψουν. Ο άνθρωπος τρώει με πιρούνια. Οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούν άχυρα για να φάνε τους τερμίτες. Ο άνθρωπος προπαρασκευάζει με χημικά μέσα την τροφή του. Οι ουραγκοτάγκοι θάβουν ορισμένα φύλλα μέχρι να υποστούν ζυμώσεις για να τα φάνε. Υπάρχουν πολύ περισσότερα κοινά σημεία από τις διαφορές. Μια απ’ αυτές είναι το μαγείρεμα. Αλλά, αν θεωρήσουμε το μαγείρεμα στην απόλυτή του έννοια σαν μερική εξωτερική χώνευση, τότε παρατηρούμε πως τα αγριόσκυλα κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα. Όταν γυρίζουν από το κυνήγι, ξερνούν ένα μέρος από τη μισοχωνεμένη τροφή και την προσφέρουν στα μικρά τους. Πρόκειται για μια μορφή μαγειρέματος, άσχετα αν γίνεται στο στομάχι κάποιου άλλου.
Οι ομοιότητες ανάμεσα στην ανθρώπινη και στη ζωική διαιτητική συμπεριφορά είναι τόσο έντονες, ώστε δεν μπορούν να αγνοηθούν. Αποτελούν το σημαντικότερο μέσο έρευνας που διαθέτουμε. Χάρη σ’ αυτό μπορούμε να απομονώσουμε κάθε ειδική άποψη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και να το συγκρίνουμε με το αντίστοιχο της ζωικής, από το πιο απλό μέχρι το πιο σύνθετο.
Ο καθένας από μας τρώει περίπου χίλια γεύματα το χρόνο. Περίπου στις τριάντα χιλιάδες γεύματα, αρχίζουμε να θεωρούμε τον εαυτό μας ειδικό πάνω στα θέματα της τροφής. Αλλά, η ένταση που απαίτησε η εμπειρία μας ίσως να μας εμπόδισε να κατανοήσουμε σε βάθος το μηχανισμό του παιχνιδιού. Για να αποκτήσουμε αυτή την κατανόηση, θα πρέπει ν’ ανατρέξουμε στην καταγωγή της τροφής και της τροφοδοσίας.
Πηγή: Ο παμφάγος πίθηκος - Lyall Watson
Φωτογραφίες: Τροφικές αλυσίδες και τροφικά δίκτυα
No comments:
Post a Comment