Περιβάλλον και Υγεία: ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ (Μέρος Ι)

ΓΕΝΙΚΑ

Στη χώρα μας το πρόβλημα της αντιμετώπισης των δασικών πυρκαγιών, έχει τεθεί από την αρχή σε λάθος δρόμο. Στηρίχθηκε στη φιλοσοφία κυρίως της ανάπτυξης των δυνάμεων και των μέσων καταστολής. Παρόλη την καλή διάθεση όλων των εμπλεκομένων, τα αποτελέσματα που καταγράφουμε κάθε καλοκαίρι είναι απογοητευτικά.

Έχει επικρατήσει η μονολιθική άποψη, ότι μόνο με την αύξηση και τη βελτίωση του εξοπλισμού και του προσωπικού των δασοπυροσβεστικών υπηρεσιών, το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών και των ζημιών που προκαλούν θα περιορισθεί.

Παρά το ότι οι σχεδιασμοί και οι προγραμματισμοί γίνονται με μεγάλη προσοχή, υπάρχουν αρκετές ημέρες του χρόνου, που οι καιρικές συνθήκες είναι τέτοιες, ώστε και η καλύτερη οργανωμένη δασοπυροσβεστική υπηρεσία να μην μπορεί να σταματήσει την εξάπλωση μιας φωτιάς, εφόσον αυτή ξεκίνησε από τυχαίο γεγονός.

Σε πολλές χώρες η προσπάθεια των δασοπυροσβεστικών υπηρεσιών έχει στραφεί κυρίως στην πρόληψη των δασικών πυρκαγιών. Δηλαδή αυξάνουν την πιθανότητα, να μην ανάψει η φωτιά και όχι αφού ανάψει, πώς να τη σβήσουν. Διότι από τη στιγμή που θα ανάψει η φωτιά, υπάρχουν εκατοντάδες παράγοντες, που θα επηρεάσουν την εξέλιξή της (χρόνος εντοπισμού, χρόνος πρώτης προσβολής, ανάγλυφο, είδος καύσιμης ύλης, διαθέσιμο προσωπικό και μέσα και πολλοί άλλοι). Αρκεί μόνο ένας από τους παράγοντες αυτούς, να είναι αρνητικός, ώστε όλη η προσπάθεια να αποτύχει.

Γιατί όμως στη χώρα μας δεν υπάρχει σαφής και οργανωμένη προσπάθεια, για την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών; Γιατί αυτό που για άλλες πυρόπληκτες χώρες αποτελεί το Α και το Ω της πολιτικής αντιμετώπισης του προβλήματος των δασικών πυρκαγιών, στη χώρα μας είναι τελείως άγνωστο;

Η πιο αξιόπιστη απάντηση είναι, ότι σχεδόν όλοι όσοι ασχολήθηκαν κατά καιρούς σε κεντρικό επίπεδο με το θέμα των δασικών πυρκαγιών, δέχθηκαν a priori¹ ότι τις φωτιές τις προκαλούν εκούσιοι εμπρηστές, κι επομένως αφού είναι μη ελεγχόμενοι, κάθε προσπάθεια μείωσης των επεισοδίων θεωρείται αναποτελεσματική. Έτσι ο όρος πρόληψη περιορίσθηκε σε αποσπασματικές ενέργειες κυρίως ορισμένων περιφερειακών Δασικών Υπηρεσιών, και αφορούν σε μέτρα μείωσης της καύσιμης βιομάζας, τη διάνοιξη αντιπυρικών ζωνών, την οργάνωση πυροφυλακίων ή τη δημιουργία ομβροδεξαμενών, την οργάνωση των δασοπυροσβεστικών δυνάμεων κ.λπ.. Στα σχέδια πρόληψης των δασικών πυρκαγιών ο άνθρωπος ως ακούσιος εμπρηστής δε συμπεριλήφθηκε σχεδόν ποτέ.

Στην πραγματικότητα τα μέτρα αυτά δεν αποτελούν πρόληψη, αλλά απλά μείωση της δυνατότητας επέκτασης μιας φωτιάς, μετά το άναμμά της. Διότι η αντιπυρική ζώνη, το πυροφυλάκιο, το μονοβέργισμα των θάμνων, οι ομβροδεξαμενές, τα υδροστόμια δεν προλαμβάνουν την εκδήλωση μιας φωτιάς, παρά μόνο υπό ορισμένες συνθήκες μπορεί να βοηθήσουν στον έγκαιρο έλεγχό της. Φυσικά εάν τα μέτρα αυτά αποτελούν την πρόληψη, τότε τα θεωρούμενα καλύτερα προστατευμένα περιαστικά δάση, δε θα έπρεπε να καίγονται.

Πρόληψη δασικής πυρκαγιάς σημαίνει πρόληψη της πρώτης φλόγας. Η πραγματική γενεσιουργός αιτία κάθε δασικής πυρκαγιάς, μικρής ή μεγάλης, είναι το άναμμα ενός σπίρτου. Αν αυτό δεν ανάψει, δε θα υπάρξει και πυρκαγιά.

Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος, για να μην ανάψει το σπίρτο, είναι η ουσιαστική ενημέρωση των πολιτών. Οι πυρκαγιές που προκαλούνται από αμέλεια, εκτιμάται ότι ξεπερνούν σήμερα το 75-80%. Πολλοί από τους καλόπιστους χρήστες του δάσους, είναι ήδη εμπρηστές ή υποψήφιοι εμπρηστές, χωρίς να το γνωρίζουν. Η κακή πληροφόρηση των τελευταίων χρόνων οδήγησε την Ελληνική κοινωνία σε έναν επικίνδυνο εφησυχασμό, αφού όλοι έχουν πεισθεί, ότι για να κάψεις το δάσος, πρέπει να είσαι επαγγελματίας εμπρηστής.

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, για να δούμε πώς φθάσαμε μέχρι εδώ, ώστε να μπορέσουμε να σχεδιάσουμε ένα αξιόπιστο μηχανισμό ουσιαστικής πρόληψης των δασικών πυρκαγιών.

ΠΩΣ ΕΝΗΜΕΡΩΝΕΤΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ;

Οι δασικές πυρκαγιές άρχισαν να παρουσιάζονται ως σοβαρό οικολογικό πρόβλημα, από τότε που μπήκε στη ζωή μας η τηλεόραση. Μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1970, οι δασικές πυρκαγιές απασχολούσαν μόνο τις τοπικές κοινωνίες και ποτέ δεν αποτέλεσαν εθνική είδηση. Η κατάσταση άλλαξε το καλοκαίρι του 1981, όταν η φωτιά σε μια επίδειξη απίστευτης θρασύτητας χτύπησε τα Βόρεια Προάστια, στην καρδιά της Αθήνας.

Από τη στιγμή που η εικόνα εισέβαλε στο σπίτι μας και οι περιγραφές των γεγονότων ακολούθησαν τη δραματική υπερβολή και των υπολοίπων ειδήσεων, οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν το συνηθέστερο θερινό θέμα. Όταν τα κανάλια αυξήθηκαν με την είσοδο της ιδιωτικής τηλεόρασης, οι εικόνες στάχτης και καταστροφής και οι δραματικές περιγραφές των ρεπόρτερ, τροφοδότησαν τη φαντασία μας με σενάρια συντέλειας του κόσμου.

Το πρόβλημα έγινε πιο κοντινό, όταν πολλοί κάτοικοι των αστικών κέντρων μετακόμισαν στις περιαστικές δασικές εκτάσεις και οι φλόγες εκτός από τα δένδρα, έβρισκαν στο δρόμο τους όλο και περισσότερα σπίτια. Οι καμένες περιουσίες, η απελπισία των παθόντων, οι μαύροι κορμοί των δένδρων, έδωσαν, όχι άδικα, σε ένα συνηθισμένο φυσικό φαινόμενο ηλικίας χιλιάδων χρόνων, διαστάσεις εθνικής καταστροφής.

Ολόκληρος ο κρατικός μηχανισμός, παρουσιαζόταν από τα Μ.Μ.Ε. τελείως ανεπαρκής, για να σταματήσει την υποτιθέμενη επερχόμενη ερημοποίηση της χώρας. Και έτσι άρχισε ο μύθος των εμπρηστών. Οι δασοπυροσβεστικές υπηρεσίες και γενικά η κρατική μηχανή βρέθηκε σε θέση άμυνας. Έπρεπε να δώσουν σαφείς εξηγήσεις σε έναν πανικόβλητο λαό, γιατί δε μπορούν να ελέγξουν τις πυρκαγιές. Και αντί να εφαρμόσουν μια επιθετική πολιτική ενημέρωσης για τα πραγματικά αίτια των δασικών πυρκαγιών και για την αντικειμενική αδυναμία των ανθρώπων σε ολόκληρο τον πλανήτη να ελέγξουν αυτό το φυσικό φαινόμενο, άρχισαν να ψελλίζουν δικαιολογίες, από τις οποίες πιο πειστική και πιο αποδεκτή φάνηκε να είναι αυτή των δόλιων εμπρηστών. Η αποδοχή της εξήγησης ήταν απόλυτα δικαιολογημένη. Εκούσιοι εμπρηστές πράγματι υπήρχαν σε όλες τις εποχές. Ήταν παλιότερα οι βοσκοί και τα τελευταία χρόνια αυτοί που εκμεταλλευόμενοι την αδυναμία των νόμων, την απουσία κτηματολογίου και την κρατική ανοχή, εμπορεύτηκαν παράνομα χιλιάδες στρέμματα καμένων εκτάσεων που δεν τους ανήκε.

Στις δύο τελευταίες δεκαετίες ακόμη και οι πυρκαγιές που ξεκινούσαν από σκουπιδότοπο, καταλογίζονταν ως έργο αδίστακτων εμπρηστών. Δεν άργησε να παρουσιαστεί ένα εθνικό παραλήρημα αναθεματισμού με αποδέκτες, ολόκληρες κοινωνικές ομάδες που θεωρούνταν ύποπτες εμπρησμού. Αρκεί να είχε κάποιος την ατυχία να του δώσει το ίδιο το κράτος γη κοντά σε δάσος, για να θεωρηθεί και να στιγματισθεί ως ύποπτος εμπρησμού. Οι νόμιμοι ιδιοκτήτες κτημάτων, που παραχωρήθηκαν πριν δεκάδες χρόνια, κοντά στο Σέιχ-Σου, δέχθηκαν λεκτικές επιθέσεις και προπηλακισμούς, διότι θεωρήθηκαν όλοι ανεξαιρέτως ότι είχαν ευθύνη για την πυρκαγιά του δάσους.

Υπήρχε και εξακολουθεί ακόμη να υπάρχει τόση υπερβολή, που σύντομα ολόκληρη η κοινωνία πίστεψε, ότι για να βάλεις φωτιά σε ένα δάσος, θα πρέπει να έχεις ιδιαίτερες γνώσεις και ειδικούς εμπρηστικούς μηχανισμούς υψηλής τεχνολογίας. Θα πρέπει να γνωρίζεις την τοπογραφία της περιοχής, το είδος της βλάστησης, τις καιρικές συνθήκες των επόμενων ωρών.

Τόσο πολύ πεισθήκαμε για την ύπαρξη των οργανωμένων κυκλωμάτων, που οι αντιδράσεις φθάνουν μέχρι και σε επικίνδυνες υπερβολές. Έτσι ηγούμενος μεγάλου μοναστηριού δήλωνε, ότι εάν αντιληφθεί εμπρηστή δάσους, θα τον έπνιγε με τα ίδια του τα χέρια. Φυσικά και δεν το εννοούσε, όμως δείχνει το βαθμό που η λανθασμένη πληροφόρηση πέρασε μέσα μας. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι αξίζει η απώλεια δασοπυροσβεστών προκειμένου να διασωθούν κάποια δένδρα, αδικώντας τη γενναιότητα και τη θυσία των τελευταίων σύγχρονων ηρώων μας. Μερικοί πάλι υποστηρίζουν στα σοβαρά, ότι υπάρχει ευθεία σχέση μεταξύ χρονιάς εκλογών και έξαρσης των πυρκαγιών. Σε μια δημοκρατική χώρα, όπου οι βουλευτικές και οι δημοτικές εκλογές, με αυτές για την ευρωβουλή γίγονται σχεδόν κάθε χρόνο, βρέθηκε τρόπος να γίνει ένας επικίνδυνος συσχετισμός, χωρίς κανείς να μπει στον κόπο, να δει ότι, όταν έχουμε στην Ελλάδα έξαρση των πυρκαγιών, έχουν και οι υπόλοιπες μεσογειακές χώρες, αφού οι αυξομειώσεις του φαινομένου εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα καιρικά φαινόμενα ολόκληρης της Μεσογειακής Λεκάνης.

Μπροστά στην επικίνδυνη υπερβολή, το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών της Θεσσαλονίκης, εξέδωσε σειρά δελτίων τύπου, που ζητούσε να επικρατήσει ψυχραιμία και ότι η έξαρση των δασικών πυρκαγιών οφείλεται στον εφησυχασμό και τη μειωμένη προσοχή όλων μας όταν χρησιμοποιούμε τη φωτιά, σε ημέρες υψηλού κινδύνου. Στα δελτία αυτά επισημάνθηκε ο διαφαινόμενος κίνδυνος δημιουργίας νέας ομάδας εμπρηστών. Η υπερβολή στις αντιδράσεις, εξωθεί αντικοινωνικά ή ψυχοπαθολογικά άτομα, να προσπαθήσουν να προκαλέσουν την κοινωνία εκεί που φαίνεται ότι πονά, δηλαδή στον εμπρησμό των δασών. Η πρόβλεψη αποδείχθηκε σωστή. Τα τελευταία χρόνια έχουν εντοπισθεί ψυχικά διαταραγμένα άτομα, να προκαλούν εκούσιους εμπρησμούς, με μόνο λόγο να προκαλέσουν την κοινή γνώμη.

Κάπως έτσι φθάσαμε στον εφησυχασμό. Πεισθήκαμε ότι, αφού δεν επιθυμούμε να προκαλέσουμε πυρκαγιά, δεν υπάρχει τρόπος να το κάνουμε. Το τσιγάρο πετιέται από το παράθυρο του αυτοκινήτου, τα χόρτα καίγονται στους κήπους, οι ψησταριές ανάβουν μέσα στα δάση ακόμη και όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλότερες από τους 35^ο C και οι άνεμοι ισχυρότεροι από 7 μποφόρ.

Στην πραγματικότητα κάναμε ένα πισωγύρισμα πολλών χρόνων. Οι παλιότερες γενιές, μεγαλωμένες κοντά σε δάση ήξεραν την ευφλεκτικότητά τους και πρόσεχαν τη χρήση της φωτιάς κατά τους θερινούς μήνες.

Έτσι, επαναλαμβάνουμε ότι η έλλειψη σωστής πληροφόρησης οδήγησε στο κύμα των μεγάλων πυρκαγιών των τελευταίων χρόνων.

ΠΩΣ ΘΑ ΕΝΗΜΕΡΩΘΕΙ Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΤΙΚΑ;

Κατ’ αρχήν η ενημέρωση θα πρέπει να γίνει με κεντρικό σχεδιασμό. Το θέμα είναι πολύ σοβαρό για να αφήνεται στην ευχέρεια περιφερειακών υπηρεσιών ή σε μεμονωμένα άτομα, όσο άξια και αν είναι αυτά.

Την οργάνωση μιας κεντρικής πολιτικής ολοκληρωμένης και έγκυρης ενημέρωσης θα πρέπει να την αναλάβει ομάδα επιστημόνων και τεχνικών πολλών ειδικοτήτων, η οποία να αποτελείται από άτομα που γνωρίζουν το πρόβλημα των δασικών πυρκαγιών. Ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, δασολόγοι, βιολόγοι, πυροσβέστες, εκπαιδευτικοί, γιατροί, επικοινωνιολόγοι, διαφημιστές, γραφίστες, καλλιτέχνες είναι μερικές ειδικότητες, που πρέπει να εμπλακούν στο σχεδιασμό και την υλοποίησή της.

Το πρόγραμμα της ενημέρωσης πρέπει να είναι πολυεστιακό. Πρέπει να στοχεύει να εκπαιδεύσει όλους τους Έλληνες, κάθε ηλικίας, να μάθουν να ζουν με ασφάλεια σε ένα εύφλεκτο περιβάλλον, χωρίς να φοβούνται τις φωτιές και κυρίως χωρίς να τις προκαλούν. Επίσης πρέπει να είναι ευέλικτο και να έχει τη δυνατότητα να απορροφά και να διαχέει συνεχώς τις γνώσεις που αποκτούνται από τη διεθνή έρευνα και εμπειρία.

Πρέπει να υπάρχει ποικιλότητα έκφρασης. Η ίδια πληροφόρηση να μεταφέρεται με άλλα λόγια στα παιδιά και με άλλα στους ενήλικες. Να έχει άλλη αισθητική, όταν αφορά σε πινακίδες ή μπροσούρες, και άλλη όταν αφορά σε κινηματογραφικά φιλμ. Να έχει άλλη διάσταση για κατοίκους των πόλεων και των πεδινών περιοχών και άλλη για τους κατοίκους των ορεινών περιοχών. Κυρίως όμως να σέβεται το δέκτη και να μην προσβάλλει τη νοημοσύνη του. Δε χρειάζεται σε ενήλικες να αναφερθούν οι ωφέλειες και η ομορφιά του δάσους, αλλά τι θα πρέπει να προσέξει, για να μην καταστρέψει αυτή την ομορφιά.

Σήμερα ολόκληρη η ελληνική κοινωνία αγαπά πραγματικά τη φύση και ιδιαίτερα τα δάση μας. Αυτοί που έχουν λόγους να τα προστατέψουν είναι πια πολύ περισσότεροι κι αυτό πρέπει να το εκμεταλλευθούν οι σχεδιαστές της ενημέρωσης.

Ένας άλλος σκοπός της πληροφόρησης είναι, να διεγείρει τη συνεργασία όλων των φορέων προστασίας, των εθελοντικών ομάδων και του κοινού.

Η σωστή αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών ξεκινά από την ενημέρωση των πολιτών, και μάλιστα όταν αρχίζει από τις μικρότερες ηλικίες, γίνεται ακόμη πιο αποτελεσματική.

Η ανάπτυξη φιλοδασικών συναισθημάτων και κλίματος προστασίας των δασών, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εθελοντικών ομάδων (σύλλογοι, σχολεία, εργαζόμενοι, πρόσκοποι κ.λπ.), οι οποίες αναλαμβάνουν με τη σειρά τους, να διαπαιδαγωγήσουν το κοινό, αλλά και να προστατέψουν άμεσα το δάσος με περιπολίες και περιφρουρήσεις.

1. A priori: (λατ.) εκ των προτέρων· φιλοσοφ. όρος για να δηλώσει το από πριν δεδομένο, που δεν στηρίζεται στην εμπειρία: οι φυσικές επιστήμες δεν στηρίζονται σε a priori αλήθειες αλλά στην παρατήρηση | παρά τα διδάγματα της εμπειρίας: δεν είναι σωστό να δεχόμαστε a priori πολιτικές θέσεις και απόψεις.