Ιερά δάση και λατρεία των δέντρων - Πλάτανος

Οι δρυμώνες ήταν οι πρώτοι ναοί των θεών και τα ιερά δάση οι χώροι όπου τους λάτρευαν. Εδώ φανερώνονταν στους ανθρώπους οι πρωτόγονες φυσικές δυνάμεις που ξεσήκωναν τη φαντασία τους. Ο μύθος είναι η έκφραση του βαθειά ριζωμένου ενδιαφέροντος που ο αρχαίος άνθρωπος αισθανόταν για κάθε πράγμα που συνέβαινε στη φύση. Το αιώνιο γίγνεσθαι και αφανίζεσθαι ήταν για τους αρχαίους θεία συναρμογή. Γι’ αυτό αφιέρωναν στους θεούς τους ορισμένα δέντρα, που τα έβαζαν κάτω απ’ την προστασία των Αμαδρυάδων.

Ένα από τα πιο φημισμένα ιερά δάση στην αρχαιότητα ήταν η Άλτις της Ολυμπίας. Η παράδοση λέει πως το θρησκευτικό αυτό άλσος το διαμόρφωσε ο ίδιος ο Ηρακλής για τον πατέρα του τον Δία. Από τις περιγραφές του Παυσανία ξέρουμε ότι εκείνη την εποχή η περιοχή που βρίσκεται στις όχθες του Αλφειού δεν είχε πεύκα αλλά πλατάνια.

Άμεση σχέση με το μύθο της απαγωγής της Ευρώπης από τον Δία είχε ο πλάτανος που αναφέρει ο Θεόφραστος (1.9.5) στη Γορτύνα της Κρήτης. Ο πλάτανος αυτός, σε ανάμνηση του θεϊκού γάμου που έγινε κάτω από τη σκιά του, δεν έχασε ποτέ τα φύλλα του. Είναι αξιοσημείωτο ότι υπάρχουν σήμερα στην Κρήτη 29 άτομα μιας ποικιλίας πλατάνου που έχει αειθαλή φύλλα. Πρόκειται για μια μετάλλαξη που έγινε πολύ παλιά (Platanus orientalis var. cretica. Dode, κατά Καββάδα και Διαπούλη). Η απαγωγή της Ευρώπης από τον Δία, μασκαρεμένο σε ταύρο, είναι ένα θέμα που επανειλημμένα απασχόλησε ποιητές και καλλιτέχνες. Το ιερό αειθαλές πλατάνι, μάρτυρας για τη γέννηση της Μινωϊκής επικράτειας, παρακίνησε τους Γορτύνιους στην εκλογή ακόμα και της παράστασης των νομισμάτων τους.

Και σήμερα η λαϊκή παράδοση συνδέει τα πλατάνια αυτά με τις πιο περίεργες ιστορίες. Έτσι λέγεται πως σ’ ένα πλατάνι ανατολικά της Σούδας κρεμάστηκε από τους Τούρκους ένας παππάς, πράγμα που έκανε το πλατάνι να γίνει αειθαλές και επομένως αθάνατο. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, ο Άγιος Ιωάννης κρύφθηκε στην κουφάλα ενός πλάτανου, για ν’ αποφύγει ληστές, αλλά ανακαλύφθηκε και σκοτώθηκε. Από τότε το πλατάνι αυτό δε ρίχνει τα φύλλα του το χειμώνα.

Ο πλάτανος είχε γενικά εξαιρετική θέση ανάμεσα στα ιερά δέντρα. Το πράσινο φύλλωμά του αναγγέλλει από μακριά, στον διψασμένο οδοιπόρο, την κοντινή βρύση και τη φιλόξενη δροσιά. Το γεγονός αυτό και μόνο ίσως να έκανε τους αρχαίους να θεωρούν το πλατάνι σα δώρο των θεών που έπρεπε να λατρεύουν. Στην κοιλάδα του Λυδικού Μαίανδρου, ένα πλατάνι τόσο πολύ μάγεψε με την ομορφιά του τον Ξέρξη, ώστε διέταξε να το στολίσουν με χρυσάφι και οι στρατιώτες του να το φρουρούν διαρκώς (Ηρόδοτος 7.31).

Επειδή ο πλάτανος φθάνει σε σχετικά μεγάλη ηλικία, πολλοί πιστεύουν ότι μπορούμε ν’ αναγνωρίσουμε σε ορισμένα άτομα τα φημισμένα δέντρα που περιγράφουν οι αρχαίοι. Στην Κω δείχνουν το παλιό πλατάνι κάτω απ’ το οποίο υποτίθεται πως δίδαξε ο Ιπποκράτης. Ακόμα και οι αρχαίοι θαύμαζαν τη μακροζωΐα του δέντρου. Έτσι ο Παυσανίας (8.23.3) περιγράφει ένα πελώριο πλατάνι στον αρκαδικό Ορχομενό, που έλεγαν πως είχε φυτευτεί από τον ίδιο τον Μενέλαο όταν μάζευε στρατιώτες για τον πόλεμο της Τροίας. Αυτός ο πλάτανος θα έπρεπε να είχε ηλικία 1300 χρόνων στην εποχή του Παυσανία, μια ηλικία που η λαϊκή δοξασία αποδίδει ακόμα σήμερα σε ορισμένα άτομα.

Φημισμένα ήταν και τα πλατάνια που στόλιζαν τους δρόμους της Ακαδημίας του Πλάτωνα στην Αθήνα. Στις αρχαίες Φαρές, ανατολικά από την Πάτρα και στη νότια όχθη του σημερινού ποταμού Πείρου, ο Παυσανίας (7.22.4) περιγράφει με ενθουσιασμό ένα δάσος από εξαιρετικά ωραία πλατάνια, με κορμούς κούφιους, όπου μπορούσαν να κατοικήσουν άνθρωποι. Και ο Πλίνιος (12.3.6) τοποθετεί το πλατάνι στην πρώτη θέση ανάμεσα στα δέντρα. Όταν το πλατάνι πρωτοφυτεύτηκε στη Σικελία, φάνηκε τόσο σπουδαίο, ώστε το πότιζαν με κρασί και πλήρωναν ένα δικαίωμα για τη σκιά του.

Πηγή: Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη λογοτεχνία - Έλμουτ Μπάουμαν (Εκδόσεις Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης)