Περιβάλλον και Υγεία: Τα ελιξήρια του θανάτου (Μέρος ΙΙ)

Η χλωρντέην, που είναι ένας άλλος χλωριούχος υδρογονάνθρακας, έχει όλες αυτές τις δυσάρεστες ιδιότητες που αποδίδονται στο Ντι Ντι Τι, κι ακόμα μερικές που είναι αποκλειστικά δικές του. Τα υπολείμματά του διατηρούνται για πολύ καιρό στο έδαφος, στις τροφές, ή στις επιφάνειες πάνω στις οποίες βρίσκεται. Η χλωρντέην χρησιμοποιεί όλες τις πιθανές πύλες εισόδου του ανθρώπινου σώματος. Απορροφάται από το δέρμα, από το αναπνευστικό σύστημα όταν είναι σε μορφή σκόνης ή σπρέυ, και φυσικά κι από την πεπτική οδό, αν καταπιούμε υπολείμματά της. Όπως όλοι οι άλλοι χλωριούχοι υδρογονάνθρακες, τα αποθέματά της συσσωρεύονται μέσα στο ανθρώπινο σώμα. Ένα διαιτολόγιο που περιέχει μια μικρή αναλογία χλωρντέην 2,5 προς 1 εκατομμύριο, μπορεί ενδεχομένως να καταλήξει σε μια αναλογία 75 προς 1 εκατομμύριο που θα αποθηκευτεί μέσα στο λίπος των πειραματόζωων.

Ο Δρ. Λέμαν που είναι ένας πολύ έμπειρος φαρμακολόγος, το 1950 περιέγραψε την χλωρντέην σαν «ένα απ’ τα πιο τοξικά εντομοκτόνα – οποιοσδήποτε την χρησιμοποιεί μπορεί να δηλητηριαστεί». Αν κρίνουμε απ’ την ευκολία με την οποία χρησιμοποιούν οι κάτοικοι των προαστίων την ουσία αυτή για το γκαζόν των κήπων τους, θα καταλάβουμε ότι δεν πήραν και πολύ στα σοβαρά την προειδοποίηση αυτή. Το γεγονός ότι αυτοί οι κάτοικοι των προαστίων δεν προσβάλλονται αμέσως, δεν σημαίνει και πολλά πράγματα, γιατί οι τοξίνες μπορεί να υπάρχουν μέσα στο σώμα τους για πολύ καιρό και τα αποτελέσματά τους να φανούν μήνες ή και χρόνια αργότερα, με τη μορφή κάποιας περίεργης ανωμαλίας, της οποίας θα είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν τα αίτια. Από την άλλη μεριά, ο θάνατος μπορεί να πλήξει τον άνθρωπο πολύ γρήγορα. Ένα θύμα που έχυσε καταλάθος πάνω του ένα διάλυμμα που περιείχε 25% χλωρντέην, παρουσίασε συμπτώματα δηλητηριάσεως μέσα σε 40 λεπτά και πέθανε πριν να προλάβουν να του παρέχουν οποιαδήποτε ιατρική φροντίδα. Δεν πρέπει να βασίζεται κανείς στις προειδοποιήσεις και τα αντίδοτα που υπάρχουν πάνω στα κουτιά με τα φάρμακα, γιατί πρέπει να δοθούν μέσα σε ορισμένο χρόνο.

Το επταχλώριο, που είναι ένα απ’ τα συστατικά της χλωρντέην κυκλοφορεί στην αγορά και σαν ξεχωριστό φάρμακο. Έχει μια ιδιαίτερα μεγάλη ικανότητα να αποθηκεύεται μέσα στο λίπος. Αν το διαιτολόγιο περιέχει μια αναλογία 1/10 προς 1 εκατομμύριο επταχλώριο, τότε στο σώμα θα υπάρχουν ποσότητες αρκετά μεγάλες για να μπορούν να μετρηθούν. Έχει επίσης την περίεργη ιδιότητα να αλλάζει και να γίνεται μια εντελώς ξεχωριστή χημική ουσία που είναι γνωστή σαν εποξείδιο του επταχλωρίου. Αυτό συμβαίνει μέσα στο έδαφος καθώς και στους ιστούς των φυτών και των ζώων. Τα τέστ που έγιναν πάνω σε πουλιά, έδειξαν ότι το εποξείδιο αυτό που δημιουργείται απ’ την αλλαγή του επταχλωρίου, είναι πιο τοξικό απ’ την αρχική χημική ουσία, που με τη σειρά της είναι τέσσερις φορές πιο τοξική απ’ την χλωρντέην.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, μια ειδική ομάδα υδρογονανθράκων, οι χλωριούχες ναφθαλίνες, βρέθηκαν να προκαλούν ηπατίτιδα, καθώς και μια σπάνια και σχεδόν πάντα θανατηφόρα ασθένεια του συκωτιού που εμφανιζόταν σε ανθρώπους που έρχονταν σ’ επαφή μαζί τους λόγω της δουλειάς τους. Προκάλεσαν αρρώστειες και θανάτους σε εργάτες ηλεκτρικών εργοστασίων΄ και πρόσφατα θεωρήθηκαν η αιτία μιας περίεργης και συνήθως θανατηφόρας αρρώστειας που εμφανίστηκε σε κοπάδια ζώων. Μ’ όλα αυτά τα προηγούμενα λοιπόν, δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως τρία από τα εντομοκτόνα που έχουν σχέση με την ομάδα αυτή, θεωρούνται σαν τα πιο δηλητηριώδη απ’ όλα τα εντομοκτόνα που αποτελούνται από υδρογονάνθρακες. Είναι η ντιελτρίν ή αλντρίν και η ελντρίν.

Η ντιελντρίν πήρε τ’ όνομά της από τον Γερμανό χημικό Ντίελς, κι είναι 5 φορές πιο τοξική απ’ το Ντι Ντι Τι αν απορροφηθεί απ’ το στομάχι, αλλά 40 φορές πιο τοξική αν απορροφηθεί σε μορφή διαλύματος από το δέρμα. Είναι γνωστή γιατί χτυπάει πολύ γρήγορα, κι έχει τρομερές επιδράσεις στο νευρικό σύστημα΄ τα θύματά της παθαίνουν σπασμούς. Τα άτομα που έχουν δηλητηριαστεί με τον τρόπο αυτό, αναρρώνουν τόσο αργά, ώστε τους μένουν χρόνιες βλάβες. Όπως και με τους άλλους χλωριούχους υδρογονάνθρακες, αυτές οι χρόνιες βλάβες περιλαμβάνουν και ζημιές στο συκώτι. Το μεγάλο χρονικό διάστημα που τα υπολείμματα παραμένουν δραστικά, καθώς και η αποτελεσματική δράση της κατά των εντόμων, κάνουν την ντιελντρίν να είναι ένα από τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται πάρα πολύ σήμερα, παρ’ όλες τις τεράστιες καταστροφές που έχει κάνει στα άγρια ζώα. Από διάφορα πειράματα που έγιναν πάνω σε φασιανούς και σε ορτύκια, αποδείχτηκε ότι είναι 40-50 φορές πιο τοξική από το Ντι Ντι Τι.

Η γνώση μας για το πώς αποθηκεύεται, ή πώς κατανέμεται η ντιελντρίν μέσα στο σώμα μας και για το πώς αποβάλλεται, δεν είναι καθόλου πλήρης, γιατί η εφευρετικότητα των χημικών ως προς τα εντομοκτόνα έχει ξεπεράσει προ πολλού την γνώση των βιολόγων σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους επιδρούν τα δηλητήρια αυτά. Όμως, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως αποθηκεύονται στο σώμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα και μένουν εκεί, χωρίς να έχουν καμιά επίδραση σαν ένα ηφαίστειο σε λανθάνουσα κατάσταση΄ ξεσπάνε μόνο όταν ο άνθρωπος κουραστεί πολύ για κάποιο λόγο, οπότε το σώμα αντλεί ενέργεια από τα αποθέματά του σε λίπος. Πολλά απ’ τα στοιχεία που έχουμε, τα έχουμε συλλέξει με το δύσκολο τρόπο, από τις εκστρατείες κατά της ελονοσίας που έκανε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Μόλις αντικαταστάθηκε το Ντι Ντι Τι με ντιελντρίν για τον έλεγχο της ελονοσίας (κι αυτό έγινε γιατί τα κουνούπια είχαν γίνει ανθεκτικά πια στο Ντι Ντι Τι) άρχισαν να εμφανίζονται περιστατικά δηλητηρίασης στους ανθρώπους που έκαναν τα ραντίσματα. Τα κρούσματα ήταν σοβαρά – περίπου οι μισοί και μερικές φορές όλοι οι άντρες, ανάλογα με τα διάφορα προγράμματα, έπαθαν σπασμούς, τέσσερεις μήνες μετά την τελευταία φορά που είχαν εκτεθεί στο φάρμακο.

Η αλντρίν είναι μια ακόμα πιο περίεργη ουσία, γιατί παρ’ όλο που έχει ξεχωριστή οντότητα έχει μια πολύ μεγάλη σχέση με την ντιελντρίν (είναι σαν να είναι ο άλλος εαυτός της ντιελντρίν). Όταν πάρουμε καρότα από ένα χωράφι στο οποίο έχει χρησιμοποιηθεί αλντρίν, θα βρούμε σ’ αυτά υπολείμματα ντιελντρίν. Η αλλαγή αυτή γίνεται και μέσα στο έδαφος και μέσα στους ζωντανούς ιστούς. Τέτοιου είδους αλχημείες μας έχουν οδηγήσει σε πολλά λανθασμένα συμπεράσματα. Αν ένας χημικός που ξέρει ότι έχουμε χρησιμοποιήσει αλντρίν κάνει τεστ για να βρει υπολείμματά της, θα νομίζει ότι όλα έχουν εξαφανιστεί, αλλά θα κάνει λάθος. Τα υπολείμματα υπάρχουν, αλλά έχουν την μορφή της ντιελντρίν και γι’ αυτήν πρέπει να γίνει ένα διαφορετικό τεστ.

Όπως και η ντιελντρίν, η αλντρίν είναι εξαιρετικά τοξική. Προκαλεί εκφυλιστικές μεταβολές στο συκώτι και στα νεφρά. Μια ποσότητα που αντιστοιχεί σε μια ασπιρίνη, αρκεί για να σκοτώσει πάνω από 400 ορτύκια. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν δηλητηριαστεί από αλντρίν, και οι περισσότερες απ’ αυτές συνδέονται με την βιομηχανική παρασκευή της.

Η αλντρίν, όπως και τα περισσότερα μέλη της ομάδας αυτής των εντομοκτόνων, ρίχνει την απειλητική σκιά της στο μέλλον, τη σκιά της στειρότητας. Φασιανοί που τους δόθηκαν μικρές ποσότητες ώστε να μην τους σκοτώσουν, έκαναν πολύ λίγα αβγά και τα μικρά που βγήκαν γρήγορα πέθαναν. Η επίδραση αυτή δεν περιορίστηκε στα πουλιά. Ποντικοί, επίσης, που εξετέθηκαν σε αλντρίν, είχαν πολύ λιγότερες εγκυμοσύνες και τα μικρά τους ήταν άρρωστα κι έζησαν πολύ λίγο. Μικρά σκυλάκια που η μητέρας τους είχε πάρει αλντρίν, πέθαναν μέσα σε τρεις μέρες. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι νέες γενιές υποφέρουν λόγω της δηλητηρίασης των γονιών τους. Κανένας δεν ξέρει αν θα έχουμε τα ίδια αποτελέσματα και στον άνθρωπο΄ αυτή η χημική ουσία έχει χρησιμοποιηθεί για ψεκασμούς με αεροπλάνα πάνω από τις εξοχές και τα αγροκτήματα.

Η ελντρίν είναι η πιο τοξική απ’ όλους τους χλωριούχους υδρογονάνθρακες. Παρ’ όλο που η χημική της δομή έχει στενή σχέση με την ντιελντρίν, υπάρχει μια πολύ μικρή διαφορά που την κάνει 5 φορές πιο τοξική. Κάνει τον προκάτοχο όλης αυτής της ομάδας των εντομοκτόνων, το Ντι Ντι Τι, να μοιάζει τελείως ακίνδυνος. Είναι 15 φορές πιο επικίνδυνη απ’ το Ντι Ντι Τι για τα θηλαστικά, 30 φορές για τα ψάρια και 300 φορές για ορισμένα πουλιά.

Στη διάρκεια της δεκαετίας που χρησιμοποιήθηκε, η ελντρίν σκότωσε τεράστιους αριθμούς ψαριών, δηλητηρίασε πολλά κοπάδια ζώων που μπήκαν μέσα σε ραντισμένους κήπους, δηλητηρίασε τα νερά πηγαδιών, και απέσπασε και μια αυστηρή προειδοποίηση από τουλάχιστον μια υπηρεσία υγιεινής, ότι η απρόσεκτη χρησιμοποίησή της βάζει σε κίνδυνο την ανθρώπινη ζωή.

Σε μια από τις πιο τραγικές περιπτώσεις δηλητηρίασης από ελντρίν, δεν είχε γίνει καμιά απροσεξία΄ είχε γίνει κάθε προσπάθεια να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα. Ένα ζευγάρι Αμερικανών πήραν το παιδί τους για να πάνε να ζήσουν στη Βενεζουέλα. Στο σπίτι που έμενα υπήρχαν κατσαρίδες κι ύστερα από μερικές μέρες χρησιμοποίησαν ένα σπρέυ που περιείχε ελντρίν. Το μωρό και το σκυλάκι που είχαν, τα είχαν βγάλει από το σπίτι πριν ψεκάσουν, περίπου στις 9 το πρωί. Ύστερα απ’ τον ψεκασμό, πλύθηκαν τα πατώματα. Το μωρό και το σκυλάκι επέστρεψαν στο σπίτι το απόγευμα. Μια ώρα περίπου μετά, το σκυλάκι έκανε εμετό, έπαθε σπασμούς και πέθανε. Στις δέκα το βράδυ την ίδια μέρα, το μωρό έκανε επίσης εμετό, έπαθε σπασμούς κι έχασε τις αισθήσεις του. Ύστερα απ’ αυτή τη μοιραία επαφή με την ελντρίν, αυτό το φυσιολογικό, υγιές παιδί, έγινε κάτι σαν φυτό – δεν μπορούσε να δει ή ν’ ακούσει, πάθαινε συχνά μυικούς σπασμούς, και δεν είχε καμία επαφή με το περιβάλλον του. Του έγινε θεραπεία για αρκετούς μήνες σ΄ ένα νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, αλλά δεν κατάφεραν να κάνουν τίποτα, ή να δώσουν καμιά ελπίδα για καλυτέρευση. «Είναι εξαιρετικά αμφίβολο», είπαν οι γιατροί που το ανέλαβαν, «αν θα βελτιωθεί έστω κι ελάχιστα».

Η δεύτερη μεγάλη ομάδα εντομοκτόνων, που είναι τα αλκύλια ή τα άλατα του οργανοφωσφορικού οξέως, είναι ανάμεσα στις πιο δηλητηριώδεις χημικές ουσίες που υπάρχουν στον κόσμο. Ο μεγαλύτερος και πιο προφανής κίνδυνος που συνοδεύει τη χρήση των ουσιών αυτών, είναι η οξεία δηλητηρίαση των ανθρώπων που κάνουν το ράντισμα, ή που έρχονται τυχαία σ’ επαφή με σταγόνες από το φάρμακο που έχει παρασύρει ο άνεμος, ή με οποιαδήποτε βλάστηση έχει ραντιστεί μ’ αυτό, ή ακόμα και μ’ ένα άδειο κουτί. Στη Φλόριντα, δυό παιδιά βρήκαν μια άδεια σακούλα και την πήραν να την χρησιμοποιήσουν για να διορθώσουν μια κούνια. Λίγο μετά πέθαναν και τα δυό και τρεις από τους φίλους τους αρρώστησαν. Η σακούλα ήταν από ένα εντομοκτόνο που λέγεται παραθείο, κι είναι ένα από τα άλατα του οργανοφωσφορικού οξέως΄ η νεκροψία έδειξε πως ο θάνατος είχε προκληθεί από δηλητηρίαση με παραθείο. Σε μια άλλη περίπτωση δυο μικρά ξαδερφάκια από το Γουισκόνσιν, πέθαναν το ίδιο βράδυ. Το ένα έπαιζε στην αυλή του, όταν ο αέρας έφερε σταγόνες από το παραθείο με το οποίο ράντιζε ο πατέρας του τις πατάτες στο διπλανό χωράφι΄ το άλλο είχε τρέξει πίσω από τον πατέρα του στο στάβλο και ακούμπησε το χέρι του στο στόμιο του σωλήνα του ραντίσματος.

Η καταγωγή των εντομοκτόνων αυτών έχει μια ειρωνική σημασία. Παρ’ όλο που ορισμένες απ’ αυτές τις χημικές ουσίες ήταν γνωστές εδώ και πολλά χρόνια – είναι οι εστέρες του φωσφορικού οξέως – οι ιδιότητές τους κατά των εντόμων ανακαλύφτηκαν από έναν Γερμανό χημικό, τον Γκέρχαρντ Σράντερ, στο τέλος της δεκαετίας του 1930. Σχεδόν αμέσως η Γερμανική κυβέρνηση αναγνώρισε την αξία αυτών των χημικών ουσιών και τις θεώρησε νέα και καταστρεπτικά όπλα, για τον πόλεμο που έκανε ο άνθρωπος εναντίον των συνανθρώπων του. Οι εργασίες που αφορούσαν τις ουσίες αυτές κηρύχτηκαν απόρρητες. Μερικές απ’ αυτές έγιναν τα θανατηφόρα αέρια των θαλάμων στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Άλλα, που είχαν παρόμοια δομή, έγιναν εντομοκτόνα.

Τα εντομοκτόνα που περιέχουν οργανικό φώσφορο επιδρούν στους ζώντες οργανισμούς με κάποιο παράξενο τρόπο. Έχουν την ικανότητα να καταστρέφουν τα ένζυμα – τα ένζυμα που επιτελούν ορισμένες απαραίτητες λειτουργίες μέσα στο σώμα. Στόχος τους είναι το νευρικό σύστημα, είτε το θύμα είναι έντομο, είτε κάποιο άλλο θερμόαιμο ζώο. Σε κανονικές περιστάσεις και κάτω από κανονικές συνθήκες, μια νευρική ώθηση περνάει από νεύρο σε νεύρο με τη βοήθεια ενός «χημικού πομπού» που ονομάζεται ακετυλχολίνη, και που είναι μια ουσία που επιτελεί μια απαραίτητη λειτουργία κι ύστερα εξαφανίζεται. Πραγματικά, η ύπαρξή της είναι τόσο εφήμερη, ώστε οι γιατροί-ερευνητές δεν μπορούν να πάρουν δείγμα αυτής της ουσίας πριν να την καταστρέψει το σώμα, παρά μονάχα με ειδικές διαδικασίες. Αυτή η παροδική φύση του χημικού πομπού είναι απαραίτητη για τη φυσιολογική λειτουργία του σώματος. Αν η ακετυλχολίνη δεν καταστραφεί αμέσως μόλις περάσει η πρώτη νευρική ώθηση, τότε οι ωθήσεις θα συνεχίσουν να περνούν η μία μετά την άλλη από νεύρο σε νεύρο, καθώς η χημική ουσία επιδρά με εντονότερο τρόπο. Οι κινήσεις ολόκληρου του σώματος δεν συντονίζονται πια, έχουμε τρεμούλα, μυικούς σπασμούς, και γρήγορα έρχεται ο θάνατος.

Το σώμα, όμως, έχει προβλέψει αυτό το ενδεχόμενο. Ένα προστατευτικό ένζυμο που ονομάζεται χολινεστεράση είναι στη διάθεσή του για να καταστρέψει τον χημικό πομπό όταν δεν είναι πια απαραίτητος. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μια τέλεια ισορροπία και δεν δημιουργείται ποτέ στο σώμα μια τέτοια ποσότητα ακετυλχολίνης που να είναι επικίνδυνη. Όταν, όμως, υπάρξει μια επαφή με τον οργανικό φώσφορο και τα εντομοκτόνα που τον περιέχουν, το προστατευτικό ένζυμο καταστρέφεται και, καθώς η ποσότητα του ενζύμου ελαττώνεται, εκείνη του χημικού πομπού αυξάνεται. Από την άποψη αυτή, τα συστατικά του οργανικού φωσφόρου μοιάζουν με το αλκαλοειδές δηλητήριο μουσκαρίνη που υπάρχει σ’ ένα δηλητηριώδες μανιτάρι, την μυίγα Αμανίτα.

Η συνεχής έκθεση στα φάρμακα αυτά, μπορεί να μειώσει τόσο το επίπεδο της χολινεστεράσης, που ο άνθρωπος να φτάσει σχεδόν στο σημείο της οξείας δηλητηρίασης. Επειδή είναι πολύ εύκολο να ξεπεράσει το σημείο αυτό με μια ακόμη φορά που θα εκτεθεί στο φάρμακο, είναι πολύ σημαντικό να γίνονται περιοδικές εξετάσεις αίματος στους ανθρώπους που κάνουν τα ραντίσματα, ή και σ’ εκείνους που έρχονται σε συχνή επαφή με τα φάρμακα αυτά.

Το παραθείο είναι ένα από τα οργανικά άλατα του φωσφόρου που χρησιμοποιούνται πάρα πολύ. Είναι, επίσης, ένα απ’ τα πιο ισχυρά κι επικίνδυνα. Οι ήμερες μέλισσες γίνονται «εξαιρετικά ανήσυχες και επιθετικές» όταν έρθουν σ’ επαφή μαζί του, κάνουν σπασμωδικές κινήσεις και πεθαίνουν σχεδόν μέσα σε μισή ώρα. Ένας χημικός που ήθελε να μάθει με τον πιο άμεσο τρόπο ποια ήταν η δόση που θα ήταν πολύ τοξική για τον άνθρωπο, κατάπιε μια ελάχιστη ποσότητα που αντιστοιχεί σε 0,00424 της ουγγιάς περίπου. Έπαθε παράλυση σχεδόν αμέσως και μη μπορώντας να πιάσει το αντίδοτο που είχε ετοιμάσει, πέθανε. Λέγεται πως στην εποχή μας το παραθείο είναι το πιο συνηθισμένο μέσο αυτοκτονίας στην Φινλανδία. Τα τελευταία χρόνια στην Πολιτεία της Καλιφόρνια αναφέρονται, κατά μέσο όρο, περίπου 200 περιπτώσεις δηλητηρίασης από παραθείο το χρόνο. Σε πολλά μέρη του κόσμου τα μοιραία περιστατικά που έχουν προκληθεί από παραθείο είναι πάρα πολλά: 100 περιπτώσεις θανάτων στην Ινδία και 67 στη Συρία το 1958, κι ένας μέσος όρος 336 θανάτων το χρόνο στην Ιαπωνία.

Κι όμως περίπου 7,000,000 λίμπρες παραθείου χρησιμοποιούνται στην εποχή μας για τα χωράφια και τα δέντρα, σ’ όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες – από ανθρώπους που ραντίζουν με το χέρι, από άλλους που χειρίζονται μηχανήματα για ράντισμα καθώς και αεροπλάνα. Η ποσότητα που χρησιμοποιείται μόνο για την γεωργία της Καλιφόρνιας, θα μπορούσε σύμφωνα με κάποιον ειδικό γιατρό, «να μας δώσει μια θανατηφόρα δόση για πληθυσμό 5-10 φορές μεγαλύτερο απ’ τον πληθυσμό της γης».

Το γεγονός ότι τα φάρμακα αυτά δεν μας εξολοθρεύουν, οφείλεται στο ότι το παραθείο και οι άλλες χημικές ουσίες της ομάδας αυτής αποσυντίθεται σχετικά γρήγορα. Τα υπολείμματά τους λοιπόν που βρίσκουμε στα διάφορα αγροτικά προϊόντα που έχουν ραντιστεί μ’ αυτά, υπάρχουν για ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα, σε σύγκριση με τους χλωριούχους υδρογονάνθρακες. Παρ’ όλα αυτά οι επιδράσεις τους διαρκούν αρκετά, ώστε να δημιουργούν κινδύνους και να έχουν συνέπειες που αρχίζουν από «σοβαρές» και φτάνουν μέχρι «μοιραίες». Στο Ρίβερσάιντ, στην Καλιφόρνια 11 από τους 30 άντρες που μάζευαν πορτοκάλια αρρώστησαν βαριά κι όλοι, εκτός από έναν, μπήκαν στο νοσοκομείο. Τα συμπτώματά τους ήταν τυπικά της δηλητηρίασης από παραθείο. Τα δέντρα είχαν ραντιστεί με παραθείο περίπου πριν από δυόμιση βδομάδες. Τα υπολείμματα που τους οδήγησαν σε ναυτία, ημιτύφλωση, σε μια κατάσταση που δεν είχαν σχεδόν τις αισθήσεις τους, ήταν μόλις 16-19 ημερών. Κι αυτό σίγουρα δεν είναι το μεγαλύτερο διάστημα που τα υπολείμματα παραμένουν δραστικά. Παρόμοια ατυχήματα έχουν συμβεί σε περιπτώσεις δέντρων που έχουν ψεκαστεί πριν από ένα μήνα, κι έχουν βρεθεί υπολείμματα στη φλούδα πορτοκαλιών ύστερα από έξι μήνες από το ράντισμα με κανονική δόση.

Ο κίνδυνος που διατρέχουν όλοι οι εργάτες που εκτελούν την εφαρμογή των οργανοφωσφορικών εντομοκτόνων στους αγρούς, στους οπωρόκηπους και στ’ αμπέλια, είναι τόσο μεγάλος, ώστε ορισμένες πολιτείες που τα χρησιμοποιούν έχουν ιδρύσει ειδικά εργαστήρια στα οποία μπορούν να πάνε οι γιατροί για να βοηθηθούν για τη διάγνωση και τη θεραπεία. Ακόμα κι οι ίδιοι οι γιατροί βρίσκονται σε κάποιο κίνδυνο, εκτός κι αν φορούν λαστιχένια γάντια όταν έρχονται σε επαφή με θύματα δηλητηρίασης από τα φάρμακα αυτά. Το ίδιο κινδυνεύει και ο άνθρωπος που πλένει τα ρούχα των θυμάτων αυτών, που μπορεί να έχουν απορροφήσει αρκετό παραθείο, ώστε να τον πειράξουν.

Το μαλαθείο, που είναι μια άλλη οργανοφωσφορική ένωση, είναι σχεδόν το ίδιο γνωστό στο κοινό με το Ντι Ντι Τι, γιατί χρησιμοποιείται ευρέως από κηπουρούς, στα οικιακά εντομοκτόνα, στα σπρέυ για τα κουνούπια και επίσης σε μαζικές επιθέσεις κατά των εντόμων, όπως έγινε με το ράντισμα σχεδόν 5 εκατομμυρίων στρεμμάτων στην Φλόριντα για να εξαλείψουν την Μεσογειακή μυίγα που καταστρέφει τα φρούτα. Θεωρείται σαν η λιγότερο τοξική ουσία απ’ όλη αυτή την ομάδα των χημικών ενώσεων και πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι μπορούν να το χρησιμοποιήσουν ελεύθερα χωρίς κανένα φόβο. Η διαφήμιση που γίνεται για εμπορικούς λόγους ενθαρρύνει αυτή τη βολική άποψη.

Η υποτιθέμενη «ασφάλεια» του μαλαθείου στηρίζεται σε επισφαλείς βάσεις, παρ’ όλο που – όπως συχνά συμβαίνει – το γεγονός αυτό ανακαλύφτηκε πολλά χρόνια αφού άρχισε να χρησιμοποιείται. Το μαλαθείο είναι «ασφαλές» μόνο γιατί το συκώτι των θηλαστικών, ένα όργανο που έχει τρομερή προστατευτική δύναμη, το κάνει να είναι σχετικά αβλαβές. Η αποτοξίνωση γίνεται από ένα ένζυμο του συκωτιού. Αν, όμως, για κάποιο λόγο καταστραφεί το ένζυμο αυτό, ή αν κάτι εμποδίσει τη δράση του, το άτομο που εκτίθεται στο μαλαθείο δέχεται την πλήρη δράση του δηλητηρίου.

Δυστυχώς για όλους μας, έχουν συμβεί πολλές φορές τέτοιου είδους περιστατικά για να τα παραβλέψουμε. Πριν από μερικά χρόνια μια ομάδα επιστημόνων της Υπηρεσίας Ελέγχου Τροφίμων και Φαρμάκων ανακάλυψε ότι, όταν το μαλαθείο κι ορισμένες άλλες οργανοφωσφορικές ενώσεις χορηγούνται συγχρόνως, έχουμε μια ολική δηλητηρίαση – που είναι μέχρι 50 φορές πιο σοβαρή απ’ ό,τι είχαν προβλέψει προσθέτοντας τις τοξικότητες των δύο ουσιών. Μ’ άλλα λόγια, μόλις το 1/100 της θανατηφόρας δόσης της κάθε ένωσης μπορεί να είναι θανατηφόρο, αν συνδυαστούν οι δύο ουσίες.

Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε στη δοκιμή άλλων συνδυασμών. Ξέρουμε τώρα ότι πολλά ζεύγη οργανοφωσφορικών εντομοκτόνων είναι εξαιρετικά επικίνδυνα, γιατί η τοξικότητά τους μεγαλώνει ή «ενισχύεται» με το συνδυασμό της δράσης τους. Η ενίσχυση αυτή, φαίνεται ότι εμφανίζεται όταν η μιά ουσία καταστρέφει το ένζυμο που εξουδετερώνει την τοξικότητα της άλλης ουσίας. Δεν είναι απαραίτητο να ληφθούν και οι δυό ουσίες συγχρόνως. Ο κίνδυνος υπάρχει, όχι μονάχα για τον άνθρωπο που ψεκάζει τη μιά βδομάδα μ’ ένα εντομοκτόνο και την άλλη μ’ ένα άλλο΄ υπάρχει ακόμα και για τον καταναλωτή των ψεκασμένων προϊόντων. Η καθημερινή σαλάτα που υπάρχει πάνω στο τραπέζι μας, μπορεί να περιέχει ένα συνδυασμό οργανοφωσφορικών εντομοκτόνων. Τότε τα υπολείμματα που βρίσκονται μέσα στα νόμιμα επιτρεπτά όρια, μπορεί να δράσουν σε συνδυασμό.

Για την ώρα δεν γνωρίζουμε και πολλά πράγματα για το πλήρες πεδίο δράσης της επικίνδυνης αλληλεπίδρασης των χημικών ουσιών, αλλά συχνά γίνονται ενοχλητικές ανακαλύψεις από τα εργαστήρια. Ανάμεσα σ’ αυτές, είναι και η ανακάλυψη ότι η τοξικότητα ενός άλατος του οργανικού φώσφορου, μπορεί να ενισχυθεί από έναν άλλο παράγοντα που δεν είναι απαραίτητα ένα εντομοκτόνο. Για παράδειγμα, μιά απ’ τις ουσίες που χρησιμοποιείται για την πλαστικοποίηση, μπορεί να επιδράσει ακόμα περισσότερο από ένα άλλο εντομοκτόνο πάνω στο μαλαθείο και να το κάνει ακόμα πιο επικίνδυνο. Και πάλι, αυτό συμβαίνει γιατί καταστρέφει το ένζυμο του συκωτιού που θα έκανε το δηλητηριώδες εντομοκτόνο ακίνδυνο.

Στην Ελληνική γραμματεία η μάγισσα Μήδεια, οργισμένη γιατί στην καρδιά του άντρα της του Ιάσωνα πήρε τη θέση της κάποια αντίζηλός της, δώρισε στην καινούργια νύφη ένα φόρεμα που είχε μαγικές ιδιότητες. Η γυναίκα μόλις φόρεσε το ρούχο πέθανε αμέσως με φρικτό τρόπο. Αυτός ο έμμεσος θάνατος έχει το αντίστοιχό του στα γνωστά «διασυστηματικά εντομοκτόνα». Αυτά είναι χημικές ενώσεις με τρομακτικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνται για να μετατρέψουν τα φυτά ή τα ζώα σ’ ένα είδος «Μηδικού ρούχου», κάνοντάς τα δηλητηριώδη. Αυτό γίνεται με σκοπό να σκοτωθούν τα έντομα που έρχονται σ’ επαφή μαζί τους, ιδιαίτερα που τρέφονται απ’ τους χυμούς ή το αίμα τους.

Ο κόσμος των διασυστηματικών εντομοκτόνων είναι ένας παράξενος κόσμος που ξεπερνάει τη φαντασία των αδερφών Γκριμ – κι ίσως έχουν κάποια συγγένεια με τον κόσμο των κινουμένων σχεδίων του Τσάρλς Άνταμς. Είναι ένας κόσμος όπου το μαγεμένο δάσος των παραμυθιών γίνεται ένα δηλητηριώδες δάσος κι όποιο έντομο μασήσει ένα φύλλο ή ρουφήξει το χυμό ενός φυτού, είναι καταδικασμένο. Είναι ένας κόσμος όπου ένας ψύλλος δαγκώνει ένα σκύλο και πεθαίνει, γιατί το αίμα του σκύλου έχει γίνει δηλητηριώδες΄ ένας κόσμος όπου ένα έντομο μπορεί να πεθάνει απ’ τις αναθυμιάσεις ενός φυτού που δεν άγγιξε καν, όπου μια μέλισσα μπορεί να μεταφέρει δηλητηριασμένο νέκταρ στην κυψέλη της και να παράγει δηλητηριώδες μέλι.

Το όνειρο των εντομολόγων για τη δημιουργία του ενσωματωμένου στα φυτά εντομοκτόνου, γεννήθηκε όταν οι εργάτες που δούλευαν σε χωράφια όπου γίνονταν πειράματα της εφαρμοσμένης εντομολογίας, συνειδητοποίησαν κάτι που τους έδειξε η ίδια η φύση: ανακάλυψαν ότι το στάρι που φύτρωνε σε έδαφος που περιείχε σεληνικό νάτριο δεν δεχόταν επιθέσεις από αφίδες και ακάρια του γένους των αραχινδών. Το σελήνιο που είναι ένα φυσικό στοιχείο που βρίσκεται σε διάφορα πετρώματα κι εδάφη σε πολλά μέρη του κόσμου, έγινε με τον τρόπο αυτό το πρώτο διασυστηματικό εντομοκτόνο.

Αυτό που κάνει ένα εντομοκτόνο να είναι διασυστηματικό είναι η ικανότητά του να διαπερνά όλους τους ιστούς ενός φυτού ή ενός ζώου και να τους κάνει τοξικούς. Ορισμένες χημικές ενώσεις της ομάδας των χλωριούχων υδρογονανθράκων έχουν αυτή την ιδιότητα, καθώς και ορισμένες της ομάδας των οργανοφωσφορικών ενώσεων. Όλες αυτές οι ενώσεις παράγονται στο εργαστήριο, αλλά υπάρχουν και μερικές ουσίες που έχουν τις ίδιες ιδιότητες και τις βρίσκουμε στη φύση. Στην πράξη, όμως, τα περισσότερα διασυστηματικά φάρμακα γίνονται από τις ενώσεις της οργανοφωσφορικής ομάδας γιατί σ’ αυτές το πρόβλημα της υπολειμματικότητας δεν είναι και τόσο οξύ.

Τα διασυστηματικά φάρμακα ενεργούν με διάφορους έμμεσους τρόπους. Όταν εμποτίσουμε μ’ αυτό σπόρους, ή αν τους περιβάλλουμε μ’ ένα στρώμα της ουσίας αυτής σε συνδυασμό με άνθρακα, η δράση της ουσίας θα επεκταθεί και στα φυτά που θα γίνουν από τους σπόρους αυτούς και τα νεαρά φυτά θα είναι δηλητηριώδη για τις αφίδες και τα άλλα έντομα. Προστατεύουμε μερικές φορές με τον τρόπο αυτό ορισμένα λαχανικά, όπως τα μπιζέλια, τα φασόλια και τα ζαχαρότευτλα. Σπόροι βαμβακιού εμποτισμένοι με κάποιο διασυστηματικό εντομοκτόνο χρησιμοποιούνται εδώ κι αρκετό καιρό στην Καλιφόρνια. Το 1959, 25 αγροτικοί εργάτες που φύτευαν βαμβάκι στην Κοιλάδα Σαν Χοακίν έπαθαν ξαφνικά κάποια αρρώστεια, γιατί ήρθαν σε επαφή με τους σάκους που περιείχαν τους εμποτισμένους σπόρους.

Στην Αγγλία κάποιος ερευνητής αναρωτήθηκε τι συμβαίνει όταν οι μέλισσες χρησιμοποιούσαν νέκταρ φυτών που είχαν εμποτιστεί με διασυστηματικά φάρμακα. Η έρευνα έγινε σε μια περιοχή όπου είχε χρησιμοποιηθεί μια χημική ουσία με το όνομα σραντάν. Παρ’ όλο που τα φυτά είχαν ψεκαστεί πριν να σχηματίσουν τα λουλούδια τους, το νέκταρ που δημιουργήθηκε αργότερα περιείχε το δηλητήριο. Το αποτέλεσμα, όπως είχε προβλεφθεί, ήταν ότι το μέλι που έκαναν οι μέλισσες ήταν επίσης μολυσμένο.

Η χρήση των διασυστηματικών φαρμάκων είχε σαν κύριο σκοπό τον έλεγχο ενός καταστρεπτικού παρασίτου των κατοικίδιων ζώων. Για να μπορέσουμε να έχουμε ένα αποτέλεσμα κατά του παρασίτου αυτού στο αίμα και στους ιστούς του ζώου, πρέπει να προσέξουμε πάρα πολύ για να μην το δηλητηριάσουμε. Για να επιτύχουμε την απαραίτητη ισορροπία, πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί΄ οι κτηνίατροι του δημοσίου ανακάλυψαν ότι οι μικρές επαναλαμβανόμενες δόσεις μπορεί σιγά-σιγά να εξαντλήσουν το απόθεμα του προστατευτικού ενζύμου χολινεστεράση που έχει το ζώο. Έτσι, μια ελάχιστη πρόσθετη δόση μπορεί, χωρίς καμιά προειδοποίηση να προκαλέσει δηλητηρίαση.

Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις, ότι ερευνώνται τομείς που έχουν μεγάλη σχέση με τη δική μας ζωή. Μπορείτε τώρα να δώσετε στο σκύλο σας ένα χάπι, που όπως φαίνεται, τον απαλάσσει απ’ τους ψύλλους, κάνοντας το αίμα του δηλητηριώδες γι’ αυτούς. Οι κίνδυνοι που υπάρχουν για τα άλλα ζώα που εκτρέφουμε, προφανώς θα ισχύουν και για το σκύλο. Μέχρι τώρα, κανένας δεν έχει προτείνει να παρασκευαστεί ένα ανθρώπινο διασυστηματικό φάρμακο που να μας κάνει δηλητηριώδεις για τα κουνούπια. Ίσως αυτό να είναι το επόμενο βήμα.

Μέχρι τώρα στο κεφάλαιο αυτό, έχουμε ασχοληθεί με τις θανατηφόρες χημικές ουσίες που χρησιμοποιούμε για τον πόλεμο που κάνουμε κατά των εντόμων. Τι συμβαίνει με τον παράλληλο πόλεμο κατά των ζιζανίων;

Η επιθυμία να βρεθεί ένας γρήγορος κι εύκολος τρόπος να εξολοθρεύονται τα ανεπιθύμητα φυτά, έχει δημιουργήσει μεγάλη σειρά χημικών ουσιών που είναι γνωστά σαν ζιζανιοκτόνα. Η ιστορία του πώς χρησιμοποιούνται οι ουσίες αυτές και τι καταχρήσεις γίνονται, θα εξεταστεί στο Κεφάλαιο 6. Εδώ μας απασχολεί το ερώτημα αν τα ζιζανιοκτόνα είναι δηλητήρια κι αν η χρήση τους συμβάλει στη μόλυνση του περιβάλλοντος.

Ο μύθος πως τα ζιζανιοκτόνα είναι τοξικά μόνο για τα φυτά κι έτσι δεν αποτελούν απειλή για τα ζώα, είναι πολύ πλατιά διαδεδομένος, αλλά δυστυχώς δεν αληθεύει. Οι καταστροφείς αυτοί των ζιζανίων περιλαμβάνουν κι ορισμένες χημικές ουσίες που, εκτός από τη βλάστηση, επιδρούν και στους ιστούς των ζώων. Η δράση τους πάνω στους οργανισμούς ποικίλλει. Μερικά είναι γενικά δηλητήρια, άλλα διαταράσσουν τον μεταβολισμό και προκαλούν μια μοιραία αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος, άλλα προκαλούν κακοήθεις όγκους είτε από μόνα τους, είτε σε συνδυασμό με άλλες χημικές ουσίες, και άλλα επιδρούν πάνω στο γενετικό υλικό του είδους, κάνοντας μεταλλάξεις των γονιδίων. Τα ζιζανιοκτόνα λοιπόν, όπως και τα εντομοκτόνα, περιλαμβάνουν μερικές πολύ επικίνδυνες χημικές ουσίες, και η ανεπιφύλακτη χρησιμοποίησή τους με τη δικαιολογία ότι είναι «ασφαλή», μπορεί να έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα.

Παρ’ όλο τον ανταγωνισμό που υπάρχει από μια συνεχή παραγωγή νέων ουσιών που βγαίνουν απ’ τα εργαστήρια, το αρσενικό και τα συνθετικά του χρησιμοποιούνται ελεύθερα σαν εντομοκτόνα (όπως είπαμε και προηγουμένως) και σαν ζιζανιοκτόνα, οπότε παίρνουν συνήθως τη χημική μορφή του αρσενικικώδους νατρίου. Η ιστορία της χρησιμοποιήσεώς τους δεν είναι και τόσο καθησυχαστική. Επειδή χρησιμοποιούνται για τα φυτά που βρίσκονται στις άκρες των δρόμων, πολλές φορές έχουν προκαλέσει τη δηλητηρίαση αγελάδων, κι έχουν σκοτώσει αμέτρητα πουλιά. Επειδή χρησιμοποιούνται για τα παράσιτα που ευδοκιμούν κοντά στις λίμνες και στις τεχνητές λίμνες, έχουν καταφέρει να κάνουν τα δημόσια ύδατα ακατάλληλα για να τα πιούμε ή ακόμα και για να κολυμπήσουμε μέσα σ’ αυτά. Επειδή χρησιμοποιούνται για τον ψεκασμό της πατάτας για να εξαφανιστούν ορισμένα παράσιτα, έχουν σκοτώσει ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων και ζώων.

Στην Αγγλία, αυτή η τελευταία μέθοδος αναπτύχθηκε το 1951 γιατί υπήρχε έλλειψη θεϊκού οξέως που έκαψε ένα ζιζάνιο της πατάτας. Το Υπουργείο Γεωργίας θεώρησε απαραίτητο να προειδοποιήσει για τους κινδύνους που έκρυβαν τα χωράφια που είχαν ψεκαστεί με αρσενικό΄ τα πουλιά, τα άγρια ζώα και τα κοπάδια των κτηνοτρόφων, δεν κατάλαβαν όμως την προειδοποίηση αυτή, και οι αναφορές δηλητηρίασης ζώων από αρσενικό κατέφθαναν με μια μονότονη κανονικότητα. Όταν η γυναίκα ενός αγρότη πέθανε από νερό που είχε μολυνθεί από αρσενικό, μια απ’ τις μεγαλύτερες χημικές εταιρείες της Αγγλίας (το 1959) σταμάτησε την παραγωγή των προϊόντων που περιείχαν αρσενικό και ζήτησε να της επιστραφούν όλες οι ποσότητες που βρίσκονταν στα χέρια των εμπόρων. Λίγο μετά από αυτό, το Υπουργείο Γεωργίας ανήγγειλε ότι θα έβαζε μεγάλους περιορισμούς στη χρήση ενώσεων που περιέχουν αρσενικό γιατί είναι πολύ επικίνδυνες για τα ζώα και τους ανθρώπους. Το 1961 η κυβέρνηση της Αυστραλίας εξήγγειλε κάποιο παρόμοιο απαγορευτικό μέτρο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όμως, δεν υπάρχει κανένας περιορισμός για τη χρήση τέτοιου είδους δηλητηρίων.

Μερικές από τις δινιτρικές ενώσεις χρησιμοποιούνται επίσης σαν ζιζανιοκτόνα. Έχουν ταξινομηθεί σαν μερικές από τις πιο επικίνδυνες ουσίες αυτού του είδους, που χρησιμοποιούνται στην Αμερική. Η δινιτροφαινόλη είναι μια πολύ ισχυρή ουσία που επηρεάζει το μεταβολισμό. Για το λόγο αυτό κάποτε την χρησιμοποιούσαν σαν βοήθημα για το αδυνάτισμα, αλλά το περιθώριο μεταξύ της δόσης που χρειαζόταν για ν’ αδυνατίσει κανείς κι εκείνης που χρειαζόταν για να δηλητηριαστεί και να πεθάνει, ήταν πολύ μικρό – τόσο μικρό που πολλοί ασθενείς πέθαναν κι άλλοι έπαθαν ανεπανόρθωτες ζημιές πριν να αποφασιστεί ότι θα απαγορευτεί το φάρμακο.

Μια παρόμοια χημική ουσία, η πενταχλωροφαινόλη, που είναι γνωστή σαν «πέντα», χρησιμοποιείται και σαν ζιζανιοκτόνο και σαν εντομοκτόνο, και συχνά ψεκάζουν μ’ αυτήν τις γραμμές των σιδηροδρόμων και ακαλλιέργητες περιοχές. Η ουσία αυτή είναι εξαιρετικά τοξική για μια μεγάλη κλίμακα οργανισμών, από τα βακτήρια μέχρι τον άνθρωπο. Όπως και οι δινιτροφαινόλες, επιδρά, συχνά με μοιραίο τρόπο, στην πηγή ενέργειας του σώματος κι έτσι ο οργανισμός που δέχεται την επίδραση αυτή, κυριολεκτικά λιώνει. Ένα μοιραίο ατύχημα έγινε τελευταία στην Καλιφόρνια και μας δείχνει την τρομακτική δύναμη της ουσίας αυτής. Ένας οδηγός φορτηγού-βυτίου ετοίμαζε ένα διάλυμα για το βαμβάκι ανακατεύοντας πετρέλαιο με πενταχλωροφαινόλη. Καθώς αντλούσε τη συμπυκνωμένη χημική ουσία από ένα βαρέλι, η τάπα του βαρελιού έπεσε μέσα. Έβαλε το χέρι του γυμνό για να πιάσει την τάπα. Παρ’ όλο που πλύθηκε αμέσως, αρρώστησε βαριά και πέθανε την άλλη μέρα.

Οι επιδράσεις ζιζανιοκτόνων, όπως είναι οι ενώσεις του αρσενικού και οι φαινόλες, είναι φανερές. Μερικά άλλα ζιζανιοκτόνα, όμως, έχουν πιο ύπουλα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, η γνωστή αμινοτριαζόλη ή αμιτρόλη, θεωρείται ότι έχει σχετικά χαμηλή τοξικότητα. Αλλά μακροπρόθεσμα έχει την τάση να προκαλεί κακοήθεις όγκους στο θυρεοειδή αδένα, πράγμα πολύ σημαντικό και για τα ζώα και για τους ανθρώπους.

Μεταξύ των ζιζανιοκτόνων υπάρχουν και ορισμένα που έχουν την ικανότητα να προκαλούν μεταλλάξεις των γονιδίων, των φορέων της κληρονομικότητας. Μας προκαλούν φρίκη, και δικαιολογημένα οι γενετικές επιδράσεις της ραδιενέργειας΄ πώς μπορούμε λοιπόν να είμαστε αδιάφοροι για τις γενετικές επιδράσεις των χημικών ουσιών που σπέρνουμε αλόγιστα στο περιβάλλον μας;