Οι αναδασώσεις πυρόπληκτων περιοχών στην Ελλάδα

Οι αναδασώσεις πυρόπληκτων περιοχών στην Ελλάδα:

Μύθοι και Πραγματικότητες.

(Ανακοινώθηκε σε Ημερίδα του ΤΕΙ Δασοπονίας Δράμας την 5-6-2003)

Παύλος Κωνσταντινίδης
Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης
e-mail: pavkon@fri.gr

Περίληψη

Η μεταπυρική διαχείριση των δασών στην Ελλάδα αποτελεί ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Όλη η διαδικασία κινείται μεταξύ του μύθου, που είναι αυτό που θα έπρεπε να γίνεται σε κάθε περίπτωση και του πραγματικού, που είναι αυτό που τελικά γίνεται. Οι μύθοι και οι αντίστοιχες πραγματικότητες κινούνται σε πολλά επίπεδα. Μύθους αποτελούν όλα όσα απαιτεί η επιστήμη της οικολογίας για αποδοτικές αναδασώσεις οι οποίες θα μπορούν να οδηγήσουν σε βιώσιμα οικοσυστήματα και τα οποία δυστυχώς αγνοούνται από τους διαχειριστές είτε από άγνοια, είτε κυρίως από την πίεση των τοπικών κοινωνιών για άμεση αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων.

Εντοπίζονται οκτώ αδύνατα σημεία στη διαδικασία των μεταπυρικών επεμβάσεων, που έχουν να κάνουν κυρίως με την επιλογή των ειδών προς φύτευση, με την έλλειψη κεντρικών σχεδιασμών στη διαχείριση και στην παραγωγή φυταρίων, με την επιλογή των περιοχών που αποφασίζονται αναδασώσεις και με την ανυπαρξία ουσιαστικής μελέτης των οικολογικών παραγόντων στις υπό αναδάσωση περιοχές.

Τονίζεται η απουσία της οικολογικής σκέψης των μεταπυρικών διαχειριστών και κυρίως η έλλειψη γνώσης των σύγχρονων τεχνολογιών, όπως τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, που παρέχουν αξιόπιστες και αντικειμενικές πληροφορίες, ώστε να αποφεύγονται λανθασμένες επιλογές.

Προτείνεται η άμεση δημιουργία σε κεντρικό κρατικό επίπεδο κατάλληλων προδιαγραφών, οι οποίες να είναι υποχρεωτικές στην εφαρμογή από τις περιφερειακές δασικές υπηρεσίες, ώστε να μειωθούν οι αποτυχίες και οι αναίτιες διαταραχές των καμένων οικοσυστημάτων.

Η εργασία αυτή είναι αποτέλεσμα καταγραφής συμπεριφορών και διαδικασιών από πολίτες, υπηρεσίες και κράτος, που έγιναν κατά τη διάρκεια σημαντικών ερευνητικών προγραμμάτων που είχαν σχέση με τις δασικές πυρκαγιές και τους μεταπυρικούς σχεδιασμούς αποκατάστασης των καμένων εκτάσεων.

Εισαγωγή

Κατ’ αρχή θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές της ημερίδας για την τιμή που μου έκαναν, προσκαλώντας με ως ομιλητή στο Ίδρυμά σας. Η πρόσκληση με τιμά ιδιαίτερα, διότι είναι κοινή διαπίστωση ότι το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δράμας συνεχίζει να διατηρεί μετά από πολλά χρόνια λειτουργίας την αρχική φρεσκάδα και τον πρώτο ενθουσιασμό των εκπαιδευτών και των εκπαιδευομένων του.

Η διαδικασία των αναδασώσεων είναι μια δύσκολη υπόθεση. Προϋποθέτει ότι οι σχεδιαστές τους θα πρέπει να ταυτίσουν τη λογική τους με τη λογική της φύσης, που έχει αποκτήσει δομές και νομοτέλειες που σφυρηλατήθηκαν κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων. Τα φυσικά οικοσυστήματα που αναπτύσσονται σε κάθε κομματάκι γης του πλανήτη μόνο τυχαία δεν βρίσκονται εκεί (McLean & Ivimay Cook 1968) . Μέσα από τις διαδικασίες της προσαρμογής και της φυσικής επιλογής στη φύση υπάρχει μια διαρκής εξέλιξή τους, αλλά πάντα, και ανάλογα με τις κλιματικές συγκυρίες, διατηρείται μια ισορροπία μεταξύ τους (Αθανασιάδης 1986). Και μέσα όμως στα ίδια τα οικοσυστήματα υπάρχει μια σταθερή διαδικασία όπου κάθε φυτικό είδος αποκτά το χώρο που το ανήκει, πάντα όμως σε μια ισορροπία με τα υπόλοιπα, που σταθεροποιεί το σύνολο του πληθυσμού και κάνει βιώσιμη ολόκληρη τη φυτοκοινωνία (Κωνσταντινίδης & Αθανασιάδης 1988).

Τα τελευταία χρόνια ο άνθρωπος παρεμβαίνει στη φύση με τα τεχνολογικά μέσα που επινόησε πολύ εύκολα και σε μεγάλες εκτάσεις. Η δύναμη που απέκτησε τον κάνει να παραβλέπει τις ανάγκες της φύσης για ισορροπία και σταθερότητα. Η ευκολία με την οποία μπορεί να ξηλώσει δάση και να φυτέψει νέα είδη, τον έκαναν να αισθάνεται δυνατότερος, σοφότερος και σημαντικότερος από τη φύση. Τις προσωπικές εμπειρίες που αποκτά στα 30-35 χρόνια που είναι ενεργός επαγγελματικά τις θεωρεί πολύ ορθότερες από τα εκατομμύρια χρόνια που λειτουργεί η φύση.

Αποτέλεσμα είναι να θεωρούμε μύθο ότι πρέπει να σεβόμαστε τη φύση και κάνουμε πραγματικότητα ό,τι θεωρούμε ότι είναι προς το συμφέρον μας. Χωρίς οικολογική ευαισθησία και γνώση παρεμβαίνουμε σε τεράστιες εκτάσεις. Άλλοτε με καλές προθέσεις και άλλοτε με ύποπτες. Αρκεί ένας σεβάσμιος γέροντας από την Άπω Ανατολή (περίπτωση Μασανόμπου Φουκουόκα) για να μας πείσει ότι μπορεί να μετατρέψει τη χώρα μας σε ζούγκλα και εμείς να τον πιστέψουμε (Οικονόμου, 1998). Πνιγμένοι στους καπνούς και τις ταχύτητες των πόλεων όπου μαζευτήκαμε και ζούμε τα τελευταία χρόνια αποξενωθήκαμε από τη φύση.

Υπήρξε μεγάλος προβληματισμός αν θα έπρεπε να αναφερθούμε σε αυτά που γίνονται ή σε αυτά που θα έπρεπε να γίνονται. Φυσικά σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα σημασία έχει η επιστημονική άποψη, όμως διαπιστώθηκε ότι η παρουσίασή της αποδυναμώνεται εάν παραβλεφθεί η πραγματική κατάσταση, η οποία όμως όταν αναφέρεται γίνεται δυσάρεστη και στεναχωρεί πολύ κόσμο. Όμως στα Επιστημονικά και στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα οφείλουμε όλοι μας να ήμαστε ειλικρινείς. Πρέπει οι αλήθειες να λέγονται, να κοιτάμε τα προβλήματα κατάματα και να προτείνουμε λύσεις. Οι μεταπυρικές αναδασώσεις στη χώρα μας κινούνται μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. Είναι αυτά που κάνουμε σωστά και αυτά που κάνουμε και νομίζουμε ότι είναι σωστά.

Η εργασία αυτή αποτελεί αποτέλεσμα καταγραφών συμπεριφορών και ενεργειών τόσο των Δασικών Υπηρεσιών, όσο και της Κεντρικής Κρατικής Διοίκησης και ολόκληρης της Ελληνικής κοινωνίας, κατά τη διάρκεια μιας σειράς ερευνητικών προγραμμάτων της τελευταίας δεκαετίας που πραγματοποιήθηκαν στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών της Θεσσαλονίκης και είχαν σχέση με τις δασικές πυρκαγιές και τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον.

1. Μύθος: Οι μεταπυρικές αναδασώσεις στη χώρα μας γίνονται με επιστημονικές αναλύσεις του χώρου (κλίμα, έδαφος κ.λ.π.).
Πραγματικότητα: Αποτελούν τμήμα μιας Εθνικής φιέστας κυρίως μετά από περιόδους μεγάλων περιαστικών πυρκαγιών.

Ανάλυση του χώρου σημαίνει ότι κάθε βασικός παράγοντας που επηρεάζει την ανάπτυξη των φυτών πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και να συνυπολογίζεται. Πολλές φορές, έστω και ένας παράγοντας να είναι αρνητικός για ένα είδος τότε μπορεί ολόκληρη η προσπάθεια να αποτύχει. Η αποτυχία δεν αφορά μόνο τις οικονομικές παραμέτρους των αναδασώσεων, αλλά κυρίως και την οικολογική διαταραχή που επιφέρεται στο φυσικό οικοσύστημα που προϋπήρχε, το οποίο όσο υποβαθμισμένο και αν είναι συνεχίζει να λειτουργεί και να δίνει ελπίδες μελλοντικής αναβάθμισης, εφόσον οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επέφεραν την υποβάθμιση (βοσκή, συχνές πυρκαγιές κ.λ.π.) έπαυαν να υπάρχουν.

Με την πρόοδο της τεχνολογίας η ανάλυση του χώρου είναι σήμερα μια σχετικά εύκολη διαδικασία. Τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών με τις δυνατότητες που διαθέτουν δίνουν τη δυνατότητα να αναλύεται κάθε τμήμα του εδάφους σε πολλαπλά επίπεδα πληροφοριών, τα οποία μπορούμε να επεξεργασθούμε, να υπολογίσουμε και να επεξεργασθούμε στατιστικά. Αυτό σημαίνει αντικειμενική πληροφορία χωρίς τα λάθη που επιφέρουν οι υποκειμενισμοί (Γκατζογιάννης & Γκολέτσος, 2001).

Δυστυχώς, η βραδύτητα με την οποία ανανεώνεται το προσωπικό της Δασικής Υπηρεσίας, της στερεί τη δυνατότητα της χρήσης των νέων τεχνολογιών. Η εκπαίδευση στις νέες τεχνολογίες που γίνεται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας, παραμένει αχρησιμοποίητη από την κρατική μηχανή και ουσιαστικά από το κοινωνικό σύνολο που σε τελευταία ανάλυση πληρώνει όλη αυτή την εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι όλα βασίζονται σε γνώσεις και εμπειρίες που δεν παύουν να αποτελούν υποκειμενική εκτίμηση των επιφορτισμένων υπαλλήλων με το σχεδιασμό και την υλοποίηση των αναδασώσεων.

Αυτό έχει ως πρόσθετο αποτέλεσμα οι αναδασώσεις να γίνονται από φυτά που προσφέρουν, για καθαρά διαφημιστικούς σκοπούς, ιδιωτικές εταιρίες (σούπερ-μάρκετ, εταιρίες τηλεφωνίας κ.λ.π.). Στη διαδικασία συμμετέχουν δυστυχώς πολλοί πολίτες (σωματεία, σύλλογοι) και κυρίως παιδιά, τα οποία θεωρούν ότι επιτελούν ένα ύψιστο καθήκον κακοποιώντας τη φύση και θεωρώντας ότι αναδάσωση σημαίνει άνοιγμα μιας τρύπας και τοποθέτησης μέσα σε αυτή με ό,τι βρεθεί μπροστά μας. Έτσι διαιωνίζεται το κακό μοντέλο των αναδασώσεων. Αναδασώσεις υπό τους ήχους οργάνων, με διαλείμματα για γύρο και σουβλάκι, αναμνηστικές φωτογραφίες και δηλώσεις στα ΜΜΕ μετατρέπουν μια πολύ σοβαρή διαδικασία παρέμβασης στη φύση, σε ένα λαϊκό πανηγύρι.

Προτάσεις:

• Θα πρέπει άμεσα οι δασικές υπηρεσίες να στελεχωθούν με νέους επιστήμονες, ενημερωμένους για τις σύγχρονες οικολογικές απόψεις και τις σύγχρονες τεχνολογίες.
• Να μην επιτρέπεται η χρήση φυτών ανεξέλεγκτα από μη κρατικούς φορείς.
• Να σταματήσουν οι αναδασώσεις φιέστες, όπου η επιστημονική γνώση θυσιάζεται στη διαδικασία.
• Να σχεδιασθεί και να υλοποιηθεί άμεσα πρόγραμμα ενημέρωσης των πολιτών, σε θέματα αναδασώσεων.

2. Μύθος: Οι αναδασώσεις γίνονται σε περιοχές που έχασαν οριστικά τα δάση τους εδώ και χιλιάδες χρόνια και δεν υπάρχει φυσικό αναγεννητικό υλικό (π.χ. αποδασωμένα νησιά).
Πραγματικότητα: Προτιμώνται δασικές περιοχές που κάηκαν πρόσφατα και διαθέτουν τεράστιες ποσότητες φυσικού αναγεννητικού υλικού άρα αναγεννώνται από μόνες τους (π.χ. καμένες εκτάσεις).

Οι χώροι που επιδέχονται αναδασώσεις είναι οι υποβαθμισμένοι και θα μπορούσαμε να τους χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες. Αυτοί που έχουν χάσει από χιλιάδες χρόνια τα δενδρώδη τους οικοσυστήματα και αποτελούν σήμερα θαμνοτόπια ή φρυγανοτόπια και αυτοί που έχουν υποβαθμισθεί πρόσφατα κυρίως από πυρκαγιές (Κωνσταντινίδης & Τσιουρλής, 1999).

Η πρώτη κατηγορία αφορά πρώην δασικές εκτάσεις, οι οποίες εξαιτίας της ανθρώπινης κοινωνικοοικονομικής συμπεριφοράς, έχουν υποβαθμισθεί σε μη αναστρέψιμο βαθμό αφού οι σπορείς έχουν εξαφανισθεί και δεν υπάρχουν πλέον φυσικά αναγεννητικά αποθέματα (σπόροι, παραβλαστήματα κ.λ.π.).

Η δεύτερη αφορά τα μεσογειακά πευκοδάση, τα οποία εξαιτίας της δομής τους, των κλιματικών συνθηκών και της συμπεριφοράς των ανθρώπων καίγονται κατά τακτικά διαστήματα, τα μεσοδιαστήματα των οποίων είναι συνήθως μερικές δεκάδες χρόνια.

Εκείνο που καταγράφεται από τον ερευνητή είναι ότι υπάρχει μια έντονη εθνική αγωνία μόνο για την τύχη των καμένων πρόσφατα δασών, η οποία επιτείνεται από τις εικόνες της καταστροφής που καταγράφουν τα ΜΜΕ και από την παραπληροφόρηση που μεταφέρεται στον κόσμο από δημόσιες συζητήσεις που πραγματοποιούν οι μόνιμοι εθνικοί μας ανησυχούντες και έχοντες άποψη επί παντός επιστητού (ταυτότητες, σύνταγμα, πλημμύρες κ.λ.π.). Η πίεση που δημιουργείται στους πολίτες μεταφέρεται δυστυχώς στις δασικές υπηρεσίες, οι οποίες εντέλλονται να πραγματοποιήσουν ποσοτικές και όχι ποιοτικές αναδασώσεις, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Για τα νησιά μας όπου υπάρχει η απόλυτη αποδάσωση ποτέ δεν ακούσθηκε η παραμικρή διαμαρτυρία. Ακόμη και εκεί όπου, χάρη στο ζήλο μερικών ανθρώπων, επιχειρούνται αναδασώσεις περιορισμένης έκτασης, η έλλειψη του κοινωνικού ενδιαφέροντος μειώνει τα μέτρα προστασίας τους με αποτέλεσμα η γενεσιουργός αιτία αποδάσωσης, που είναι η κατσίκα, να παραμένει ανεξέλεγκτη. Τελικό αποτέλεσμα είναι από τη μια να δαπανώνται χρήματα, χωρίς ανάλογη απόδοση και από την άλλη οι περιοχές αναδασώσεων να εμφανίζονται ακόμη πιο διαταραγμένες από ό,τι ήταν πριν την προσπάθεια.

Σε ό,τι αφορά τις αναδασώσεις σε πρόσφατα καμένα μεσογειακά δάση, η θέση μας είναι απόλυτη. Είναι όχι μόνο περιττές, αλλά κυρίως είναι οικολογικά επιζήμιες. Το απόλυτο είναι συνήθως υπερβολικό, όμως η αποδοχή του είναι η μόνη ελπίδα για να διασώσουμε τα πυρόπληκτα δάση μας. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ώριμο δάσος μεσογειακού τύπου που κάηκε και δεν αναδασώθηκε, όταν προστατεύθηκε. Ποτέ…Και η αναφορά γίνεται σε μεσογειακού τύπου δάση, γιατί μόνο αυτά αποτελούν τα εύφλεκτα οικοσυστήματά μας.

Η Μεσογειακή βλάστηση συνυπάρχει με τις πυρκαγιές πολύ πριν εμφανισθεί ο άνθρωπος εμπρηστής. Στο πέρασμα των αιώνων δημιούργησε τέτοιες προσαρμογές που ξεπερνούν τις ανθρώπινες δυνατότητες αντίληψης και κατανόησής τους. Έτσι, οι μεσογειακοί θάμνοι διατηρούν κοιμώμενους οφθαλμούς λίγο κάτω από το έδαφος, οι οποίοι ενεργοποιούνται μόνο όταν το υπέργειο τμήμα καταστραφεί από πυρκαγιά ή κοπή. Λίγες μόνο ώρες μετά τη φωτιά, τα μεριστωματικά κύτταρα εγκαταλείπουν το λήθαργο και ενεργοποιούνται δίνοντας νέα παραβλαστήματα, ανανεωμένα και σφριγηλά.

Τα πεύκα από την άλλη διατηρούν ένα μεγάλο ποσοστό από την ετήσια παραγωγή κώνων για πολλά χρόνια επάνω στα κλαδιά, προστατεύοντας τους σπόρους με τα χονδρά καλύμματά τους. Μετά από το πέρασμα μιας φωτιάw, οι κώνοι ανοίγουν και διασπείρουν στο έδαφος τους σπόρους, οι οποίοι επιδεικνύουν ισχυρή βλαστητική ικανότητα. Υπολογίζεται ότι κάθε δένδρο ρίχνει στο έδαφος περισσότερους από 70.000 σπόρους τους οποίους σκορπά σε ακτίνα μέχρι και 4 στρέμματα.

Το πρόβλημα των αναδασώσεων καμένων εκτάσεων δεν έχει μόνο οικονομικές ή οικολογικές παραμέτρους, αλλά και κοινωνικές. Όταν διατίθενται εκατομμύρια ΕΥΡΩ για να κάνουμε αυτό που θα κάνει από μόνη της η φύση, είναι πιθανό να δημιουργήσει μια νέα ομάδα εμπρηστών, η οποία θα αποτελείται από αυτούς που επωφελούνται από αυτά τα χρήματα.

Μια υποκατηγορία προς αναδάσωση εκτάσεων αποτελούν οι περιοχές που διπλοκάηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα, όταν δηλαδή δεν υπάρχει διαθέσιμο αναγεννητικό υλικό. Η περίπτωση αυτή απαιτεί ιδιαίτερη προσέγγιση που ξεφεύγει από τα χρονικά όρια της ανακοίνωσης.

Προτάσεις:

• Θα πρέπει η πολιτεία να στρέψει την προσοχή της στις αναδασώσεις των μόνιμα υποβαθμισμένων περιοχών και να τις διαφυλάξει.
• Θα πρέπει να σταματήσουν όλες οι αναδασώσεις σε καμένα μεσογειακά δάση και τα κονδύλια να χρησιμοποιηθούν για τη φύλαξή τους.

3. Μύθος: Υπάρχει στην πυρόπληκτη χώρα μας, έστω και υποτυπώδης, κεντρική εθνική πολιτική αναδασώσεων.
Πραγματικότητα: Οι σχεδιασμοί γίνονται περιφερειακά και βασίζονται στο μεράκι, στα διαθέσιμα μέσα και τις γνώσεις των τοπικών υπαλλήλων που επιφορτίζονται με τους αναδασωτικούς χειρισμούς.

Παρά το ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται, λόγω των κλιματικών και κοινωνικών συνθηκών στις αποδασωμένες χώρες, εν τούτοις ακόμη και σήμερα δεν έχει αναπτυχθεί σε κεντρικό επίπεδο «εθνική πολιτική» αναβάθμισης των περιοχών που υποβαθμίζονται, η οποία να είναι υποχρεωτική ως προς την εφαρμογή της στην περιφέρεια.

Έτσι η μέθοδος αποκατάστασης, που ακολουθείται κατά περίπτωση, στις περιφερειακές δασικές μονάδες, εξαρτάται, από τις γνώσεις, τα μέσα και το μεράκι των υπαλλήλων που επιφορτίζονται τη συγκεκριμένη ευθύνη (Κωνσταντινίδης & Γκατζογιάννης, 2001).

Από την άλλη παίρνονται και υλοποιούνται αποφάσεις, ιδίως την μεταπυρική περίοδο όταν έχουν καεί επώνυμα περιαστικά δάση, συνήθως κάτω από την τρομακτική πίεση της κοινής γνώμης. Έτσι υλοποιούνται προγράμματα άμεσης αποκατάστασης, μέσα σε ελάχιστο χρόνο, χωρίς τους απαραίτητους σχεδιασμούς.

Προτάσεις:

• Θα πρέπει άμεσα η πολιτεία να φροντίσει να δημιουργήσει προδιαγραφές αναδασώσεων. Θα πρέπει να καθορίσει βασικές αρχές, με υποχρεωτική εφαρμογή σε περιφερειακό επίπεδο, ώστε να σταματήσουν οι αυτοσχεδιασμοί, οι υποκειμενισμοί και κυρίως να δημιουργηθεί αίσθημα ευθύνης που θα αντλείται από τις ουσιαστικές γνώσεις, για όσους καλούνται να τις πραγματοποιήσουν.

4. Μύθος: Σχεδιάζονται ποιοτικές αναδασώσεις, όπου κύριο βάρος παίζει η επιλογή των κατάλληλων δασοπονικών ειδών για κάθε περιοχή.
Πραγματικότητα: Σχεδιάζονται ποσοτικές αναδασώσεις, όπου το μοναδικό κριτήριο αποτελεί ο αριθμός των φυτών που φυτεύονται.

Μετά τα όσα αναφέρθηκαν προηγούμενα η απάντηση είναι ότι η επικρατούσα πρακτική είναι η εφαρμογή ποσοτικών και όχι ποιοτικών αναδασώσεων. Αυτό είναι αποτέλεσμα τόσο της αδυναμίας εφαρμογής των σύγχρονων τεχνολογιών που οδηγούν στη γνώση του αντικειμενικά ποιοτικού, όσο και στην πίεση της κοινής γνώμης, η οποία συχνά οδηγεί στην απόλυτα δικαιολογημένη αδιαφορία μιας κουρασμένης, ταλαιπωρημένης και παραγνωρισμένης στην προσφορά της δασικής υπηρεσίας, η οποία βρίσκει μάταιο πια να αντιδρά ενάντια σε ολόκληρο το έθνος, ακόμη και όταν αντιλαμβάνεται ότι αυτό που της ζητείται είναι ασύμβατο με τις οικολογικές αρχές.

Το μόνο που ενδιαφέρει τις προϊστάμενες κυβερνητικές αρχές, τους περιφερειάρχες, τους νομάρχες, τους δημάρχους και τους πολίτες είναι μόνο ο αριθμός από τους ανοιγμένους λάκκους. Η αντίθετη άποψη εκ μέρους της Δασικής Υπηρεσίας ή διαμαρτυρία, εκλαμβάνεται ως έλλειψη διάθεσης συνεργασίας, ικανότητας ή εργατικότητας και στιγματίζεται από όλους ενώ την περιθωριοποιεί ακόμη περισσότερο. Σε αυτό συνεργούν οι κάθε είδους «περιβαλλοντικοί σύλλογοι», οι μη «κυβερνητικοί οργανισμοί» που από πραγματική αγάπη για το δάσος ή από συγκεκαλυμμένα συμφέροντα, έρχονται με δικές τους πρωτοβουλίες να αντικαταστήσουν τις δασικές υπηρεσίες, πραγματοποιώντας τερατώδεις αναδασώσεις, οι οποίες είναι χρήσιμες μόνο για τις δημόσιες σχέσεις τους.

Προτάσεις:

• Πρέπει να αφεθεί απερίσπαστη η Δασική Υπηρεσία να πραγματοποιήσει το έργο της που είναι η διαχείριση των δασών και όχι η εκτόνωση των κοινωνικών αγωνιών.
• Πρέπει να σταματήσει δια νόμου η συμμετοχή σε αναδασώσεις άσχετων ατόμων και οι αναδασώσεις που γίνονται χωρίς την επιστημονική τεκμηρίωση (ποιοτική και ποσοτική).

5. Μύθος: Γίνεται κεντρικός συντονισμός, σχεδιασμός και πρόβλεψη στα κρατικά φυτώρια, ώστε να υπάρχει πάντα κατάλληλο αναγεννητικό υλικό για αναδασώσεις σε πυρόπληκτες περιοχές.
Πραγματικότητα: Oι κατά τόπους υπεύθυνοι παράγουν κατά βούληση φυτά που εξυπηρετούν κυρίως τις τοπικές ανάγκες των ιδιωτών.

Για να γίνουν οι αναδασώσεις απαραίτητη και λογική προϋπόθεση είναι η ύπαρξη αναγεννητικού υλικού. Για να αξιολογηθεί η ετοιμότητα των δασικών φυτωρίων καταγράφηκε το υλικό τους σε μια δεδομένη στιγμή (Νοέμβριος 1997). Όταν έγινε η καταγραφή λειτουργούσαν στη χώρα μας 48 κρατικά δασικά φυτώρια. Έγινε τυχαία επιλογή του 1/3 από αυτά (συνολικά 15).

Αξιολογώντας τις μετρήσεις γίνεται αντιληπτή η προτίμηση των υπευθύνων των δασικών φυτωρίων στην ψευδοακακία, η οποία αποτελεί το 16%, του συνολικού παραγόμενου φυτευτικού υλικού πανελληνίως. Ακολουθεί η μαύρη πεύκη, η οποία αποτελεί το 9% του συνόλου της παραγωγής. Στη συνέχεια ακολουθεί η παραγωγή του λιγγούστρου και της ακακίας Κωνσταντινουπόλεως, με ποσοστά 8% και 6% αντίστοιχα. Τα δύο αυτά είδη δεν ενδείκνυνται για αναδασώσεις, διότι επιβιώνουν σε συστάδες μόνο των αστικών πάρκων και κήπων. Έτσι, η αυξημένη παραγωγή τους οφείλεται μάλλον στη μεγάλη τους ζήτηση από ιδιώτες και τις υπηρεσίες των ΟΤΑ. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σπάρτα τα οποία βέβαια βρίσκονται μεν αυτοφυή σε πολλά μεσογειακά οικοσυστήματα, όμως το παραγόμενο υλικό στα φυτώρια θεωρείται ιδιαίτερα υψηλό (5%) και προορίζεται για αισθητικές αναδασώσεις ή φυτεύσεις στα πρανή των μεγάλων δρόμων (Γκατζογιάννης, κ.άλ. 2001).

Η χαλέπιος και η τραχεία πεύκη κατέχουν το 6% και 5% της πανελλήνιας παραγωγής δενδρυλλίων στα κρατικά δασικά φυτώρια (η ετήσια παραγωγή φυταρίων των δύο αυτών πεύκων είναι πολύ μικρή σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες των αναδασώσεων στις πυρόπληκτες περιοχές). Σε σύνδεσμο 5Χ5, η συνολική εθνική παραγωγή δενδρυλλίων χαλεπίου πεύκης θα κάλυπτε μόλις 21.500 στρέμματα, δηλαδή θα μπορούσε να καλυφθεί μόνο η έκταση μιας μέτριας δασικής πυρκαγιάς. Η τραχεία είναι ακόμη λιγότερη. Το τρίτο θερμόβιο πεύκο, η κουκουναριά καλλιεργείται επίσης πολύ στα φυτώρια, καλύπτοντας το 4% της εγχώριας παραγωγής δενδρυλλίων. Τέλος, υψηλά ποσοστά παρουσίας στα φυτώρια έχουν και ο κλώνος της λεύκης Ι-214, όπως και η καρυδιά, αλλά τα δύο αυτά είδη δεν περιλαμβάνονται στη φυσική μεσογειακή βλάστηση.

Στον αντίποδα έχουμε τη χαμηλή προτίμηση σε ορισμένα βασικά είδη της μεσογειακής βλάστησης. Ο σχίνος, για παράδειγμα, που εμφανίζεται σε ολόκληρη σχεδόν τη χαμηλή βλαστητική ζώνη, οριοθετώντας με την παρουσία του την Oleo-lentiscetum, προτιμήθηκε μόλις σε ένα φυτώριο, όπου ευκαιριακά φυτεύτηκαν 100 φυτάρια, τα οποία θα κάλυπταν τις ανάγκες μόλις 7,500 στρεμμάτων. Το ίδιο συμβαίνει και με το πουρνάρι και τους υπόλοιπους μεσογειακούς θάμνους, οι οποίοι δεν μπορούν να καλύψουν ούτε 1,500 στρέμματα καμένης έκτασης (πίνακας 2). Αυτό συμβαίνει διότι δυστυχώς στη χώρα μας ακόμη οι διαχειριστές προτιμούν τις μονοκαλλιέργειες με δένδρα, και όπως ήδη αναφέρθηκε ο εμπλουτισμός με επιπλέον είδη γίνεται με αισθητικά και όχι οικολογικά κριτήρια (Κωνσταντινίδης & Γκατζογιάννης, 2001).

Οι διαχειριστές των κρατικών δασικών φυτωρίων, δείχνουν προτίμηση στα Ελληνικά δασικά είδη. Το 87% των καλλιεργούμενων ειδών αποτελούν είδη της Ελληνικής χλωρίδας ή έχουν προσαρμοσθεί άριστα σε αυτήν και φέρονται ως αυτόχθονα είδη. Η παραγωγή των ξενικών ειδών περιορίζεται συνήθως σε δένδρα και θάμνους που χρησιμοποιούνται σε καλλιεργούμενες εκτάσεις (κήπους, αστικά άλση κ.λ.π.), δηλαδή αντιμετωπίζεται το έλλειμμα της προσαρμογής από την περιποίηση. Επίσης μερικά από τα είδη αυτά χρησιμοποιούνται σε αισθητικές αναδασώσεις, κατά μήκος των μεγάλων δρόμων, σε πάρκα κ. α.

Εάν ληφθεί υπόψη ότι τα κρατικά φυτώρια τροφοδοτούν με υλικό όλες τις βλαστητικές ζώνες της χώρας, εκτιμάται ότι η αναλογία μεταξύ των ειδών που εμφανίζονται στην πυρόπληκτη μεσογειακή ζώνη και των υπολοίπων είναι ικανοποιητική, θα μπορούσε όμως να είναι και καλύτερη, αφού η μεσογειακή ζώνη είναι αυτή που εμφανίζει τις μεγαλύτερες ανάγκες φυτεύσεων. Από τη άλλη, εάν εφαρμοσθεί ορθολογική πολιτική στη διαχείριση των καμένων περιοχών, και οι καμένες εκτάσεις απλά προστατεύονται ευνοώντας τη φυσική αναγέννηση, τότε η αναλογία πρέπει να θεωρηθεί ιδιαίτερα ικανοποιητική. Όμως, οι συχνές πυρκαγιές των περιαστικών περιοχών, και μάλιστα με μεσοδιαστήματα που δεν δίνουν τη δυνατότητα παραγωγής σπόρων, θα δημιουργήσουν την ανάγκη ύπαρξης κατάλληλου φυτευτικού υλικού για τις μεταπυρικές αναδασώσεις.

Προτάσεις:

• Η κατάσταση που επικρατεί στα κρατικά φυτώρια είναι ικανοποιητική. Θα μπορούσε όμως να αυξηθεί σημαντικά η παραγωγή μεσογειακών ειδών, ώστε να δοθεί η δυνατότητα στους διαχειριστές των καμένων εκτάσεων να εμπλουτίσουν τα οικοσυστήματα με όλα τα στοιχεία που έχουν όταν βρίσκονται σε φυσική κατάσταση.

6. Μύθος: Με τις αναδασώσεις δημιουργούνται ολοκληρωμένα βιώσιμα οικοσυστήματα με πλήρη σύνθεση ειδών, όπως αυτή καταγράφεται στη φύση.
Πραγματικότητα: Φυτεύονται μόνο δενδρώδη είδη, επειδή αυτά φαίνονται με το μάτι, ή δημιουργούνται τυχαίες μίξεις ειδών επειδή θεωρούνται αισθητικά ανώτερες.

Από την πρώτη ημέρα που άρχισαν οι αναδασώσεις στη χώρα μας μέχρι και σήμερα, το αποκλειστικό ενδιαφέρον δίνεται στη δημιουργία μονοκαλλιεργειών, ή δημιουργούνται μίξεις όχι με γνώμονα τις οικολογικές απαιτήσεις των φυτών, αλλά κυρίως με γνώμονα τις αισθητικές ανάγκες των ανθρώπων.

Δυστυχώς στη χώρα μας οι περισσότερες αναδασώσεις έχουν αποτύχει τελείως ή όσες επιζούν βρίσκονται σε οριακά επίπεδα αντοχής, διότι συνήθως παραβλέπεται η έννοια της δημιουργίας φυτοκοινωνικών σχηματισμών.

Στη φύση τα φυτά δεν αναπτύσσονται σε τυχαίες θέσεις, ούτε δημιουργούν τυχαίους συνδυασμούς. Η σύνθεση κάθε οικοσυστήματος διέπεται από αυστηρές νομοτέλειες, τις οποίες ο αναδασωτής δεν μπορεί να αγνοεί. Τα φυτά δημιουργούν τις κοινωνίες τους για να κάνουν από τη μια καλύτερη χρήση των εδαφικών στοιχείων και της ηλιακής ενέργειας και από την άλλη για να αυξάνουν τις άμυνές τους σε κάθε είδους κινδύνους και απειλές (Κωνσταντινίδης, 2003).

Όταν δημιουργούμε ένα νέο δάσος με ένα μόνο είδος είναι σαν να δημιουργούμε μια νέα πόλη με κατοίκους που ασκούν το ίδιο επάγγελμα (π.χ. να είναι μόνο γιατροί ή μόνο δάσκαλοι). Όσο δύσκολη είναι η επιβίωση αυτής της κοινότητας άλλο τόσο δύσκολη είναι η επιβίωση δασών με μόνο ένα είδος. Το πουρνάρι, για παράδειγμα, διατρυπά ευκολότερα το πετρώδες έδαφος και συμπαρασύρει βαθύτερα τις ρίζες του πεύκου. Η σουσούρα που αναπτύσσεται στα πλέον ακραία κλιματικά και εδαφικά περιβάλλοντα, δημιουργεί φαινόμενα αλληλοπάθειας και δεν επιτρέπει τους καταναλωτές νερού να αναπτυχθούν μέσα στην κοινότητά τους με αποτέλεσμα να εξοικονομείται νερό που χρησιμοποιείται από τον υπόλοιπο πληθυσμό.

Επίσης εδώ πρέπει να αναφερθούμε στη χρήση των ξενικών ειδών. Πολλά είδη που χρησιμοποιήθηκαν ξεράθηκαν πολύ γρήγορα μην αντέχοντας τις Ελληνικές τοπικές συνθήκες. Υπάρχουν και άλλα, όπως η παραθαλάσσια πεύκη, που έδειξαν για ένα διάστημα καλή συμπεριφορά και ανάπτυξη, όταν όμως υπήρξαν χρονιές με εξαιρετικά δυσμενείς κλιματικές συνθήκες δεν άντεξαν και νεκρώθηκαν. Είναι πρόσφατο το παράδειγμα στην περιοχή της Βόλβης όπου την περσινή χρονιά χιλιάδες δένδρα πάγωσαν εξαιτίας του παρατεταμένου παγετού εκείνης της χρονιάς.

Προτάσεις:

• Πρέπει οι σχεδιασμοί των αναδασώσεων να αποβλέπουν στην αντιγραφή της φύσης. Μόνο η δημιουργία ολοκληρωμένων οικοσυστημάτων μπορεί να δώσει βιώσιμα οικοσυστήματα.
• Με την ίδια λογική θα πρέπει να αποφεύγεται η απομάκρυνση του θαμνώδους ορόφου σε φυσικά οικοσυστήματα προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος πυρκαγιάς. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο.
• Πρέπει να αποφεύγεται η χρήση ξενικών ειδών, αφού στην πραγματικότητα δεν συντρέχει κανείς λόγος γι’ αυτό.
• Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι τα δασικά οικοσυστήματα είναι ζωντανοί οργανισμοί που διέπονται από φυσικούς νόμους και δεν είναι τεχνικά έργα τα οποία όταν καταστρέφονται θα ξανακατασκευασθούν σε μικρό χρονικό διάστημα, ωραιότερα και μεγαλύτερα.

7. Μύθος: Η φύτευση δύσφλεκτων φυλλοβόλων δένδρων σε εύφλεκτες περιοχές, αυξάνει την αντοχή σε πυρκαγιές.
Πραγματικότητα: Κανένα φυλλοβόλο δένδρο δεν μπορεί να αναπτυχθεί στα ακραία μεσογειακά περιβάλλοντα.

Τα τελευταία χρόνια γεννήθηκε η ιδέα, ότι αφού τα πεύκα είναι εύφλεκτα γιατί να μην τα αντικαταστήσουμε με φυλλοβόλα που θεωρούνται και είναι περισσότερο δύσφλεκτα. Δυστυχώς, υπήρξαν προσπάθειες υλοποίησης. Όμως για να αντιληφθούμε το μέγεθος του σφάλματος θα πρέπει να κατανοήσουμε τον τρόπο που γίνονται οι φυσικές βλαστητικές ζωνώσεις στη χώρα μας. Τα αείφυλλα σε ολόκληρη τη μεσογειακή ζώνη κατέχουν τη χαμηλή ζώνη, οι θερμόβιες φυλλοβόλες δρεις την αμέσως ανώτερη, η οξιά την παραπάνω κ.ο.κ.

Η διαμόρφωση των βλαστητικών ζωνών δεν είναι τυχαία. Έχει σχέση με τη θερμοκρασία του αέρα στα διάφορα ύψη και η σχέση της με τις βροχοπτώσεις. Η αείφυλλη βλάστηση διαμόρφωσε μηχανισμούς προσαρμογής που δεν διαθέτουν τα φυλλοβόλα είδη (αειφυλλία, σκληροφυλλία, κλείσιμο στομάτων, αλληλοπάθεια κ.λ.π.). Τα φυλλοβόλα είδη είναι αδύνατον να επιβιώσουν στη μακρά ξηρή θερινή περίοδο του μεσογειακού κλίματος. Οι ανάγκες τους σε νερό δεν ικανοποιούνται από τις χειμερινές βροχές, που σπάνια και αυτές ξεπερνούν τα 550 χιλιοστά το χρόνο.

Προτάσεις:

• Δεν πρέπει να γίνεται καμιά απολύτως προσπάθεια αλλαγής της βλάστησης σε καμιά ζώνη.
• Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι προσαρμογές των φυτών που είναι δημιουργήματα εκατομμυρίων χρόνων και να μην γίνονται αναδασώσεις με αφελείς οικολογικές απλουστεύσεις. Πολλές περιαστικές περιοχές έχουν κυριολεκτικά κακοποιηθεί από αυτού του είδους τις λογικές.

8. Μύθος: Ο σχεδιασμός των αναδασώσεων γίνεται με νηφάλιο τρόπο από τις Δασικές Υπηρεσίες.
Πραγματικότητα: Όλα λειτουργούν κάτω από μια τρομακτική πίεση της κοινής γνώμης και των τοπικών κοινωνιών και δεν δίνεται κανένας χρόνος ορθολογικών σχεδιασμών.

Οι μεταπολεμικές γενεές μεγάλωσαν κυρίως σε πόλεις. Παλιότερα υπήρχε η δυνατότητα επαφής με τη φύση, η γνώση από πρώτο χέρι πολλών οικολογικών αρχών που καταγράφονταν στο υποσυνείδητο και γενικά οι πολίτες γνώριζαν πολλά περισσότερα για τα δασικά οικοσυστήματα από ό,τι σήμερα.

Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση άλλαξε. Οι συνθήκες ζωής και ιδιαίτερα η καθημερινή πίεση των νέων ανθρώπων για να αποκτήσουν περισσότερα εφόδια για τη ζωή τους δημιούργησε ανθρώπους που η μόνη πληροφόρηση που έχουν για τα δάση είναι αυτά που μεταδίδουν τα ΜΜΕ, τα οποία εκ των πραγμάτων βασίζουν την επιτυχία τους στην κακή είδηση και στην υπερβολή. Τα καμένα δένδρα, οι γκρίζες στάχτες, οι φλόγες και οι καπνοί κυριαρχούν στα θερινά δελτία ειδήσεων, αυξάνοντας το άγχος της επιβίωσης.

Δυστυχώς, απλές λογικές, όπως εάν οι πυρκαγιές είναι καταστροφικές για τα δάση, τι καίνε κάθε χρόνο; Γιατί η χώρα μας διατηρεί ακόμη δάση και δεν αποτελούμε μια ακόμη έρημο;, δεν τίθονται υπό συζήτηση.

Δυστυχώς η πληροφόρηση για τόσο σημαντικά θέματα μεταφέρεται μέσα από συζητήσεις που οργανώνονται και στις οποίες παίρνουν μέρος πάντα οι ίδιοι: πολιτικοί, νομικοί, μηχανικοί, ιερείς εξωτερικεύουν τις δικές τους ανασφάλειες που και αυτές προέρχονται από τη κακή πληροφόρηση των ιδίων. Η ανακύκλωση των υπερβολών τρομοκρατούν τους πολίτες που απαιτούν με πάθος αναδασώσεις για να σωθούν τα δάση. Αναδασώσεις με τον τρόπο που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα. Αποτέλεσμα οι μεταπυρικές παρεμβάσεις να προκαλούν πολύ μεγαλύτερες ζημιές στα οικοσυστήματα από ό,τι οι ίδιες οι φωτιές.

Η νηφαλιότητα και οι συμβουλές των επιστημόνων δεν εισακούγονται γιατί απλούστατα δεν δημοσιεύονται. Η ελπίδα δεν είναι καταστροφική και δεν πουλά στα ΜΜΕ. Έτσι, γαλουχούμε τη νέα γενεά από τη μια να αυξάνει τα προσόντα της για να ζήσει καλύτερα το μέλλον και από την άλλη να της υποβάλλουμε την ιδέα ότι το μέλλον αυτό δεν θα υπάρχει αφού η έρημος θα απλωθεί παντού, το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα κάψει τα πάντα, η όξινη βροχή θα νεκρώσει τα δένδρα και η τρύπα του όζοντος δεν θα αφήσει τίποτε ζωντανό.

Προτάσεις:

• Θα πρέπει να ενημερωθεί άμεσα ο πληθυσμός της γης για τις πραγματικές οικολογικές παραμέτρους που πρέπει να διέπουν τις αναδασώσεις. Θα πρέπει να αναληφθεί μια σταυροφορία ουσιαστικής πληροφόρησης σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής μας δομής, πολίτες και πολιτικούς χωρίς να εξαιρούνται από αυτήν ούτε οι δασικοί όλων των βαθμίδων που επιφορτίζονται το τελικό έργο των αναδασώσεων.
• Πρέπει οι αναδασώσεις να γίνονται όταν πρέπει να γίνονται και τότε να προηγείται μακρόχρονος σχεδιασμός που θα είναι αποτέλεσμα της μελέτης των βασικών παραγόντων του περιβάλλοντος που επηρεάζουν την επιτυχία των αναδασώσεων.

Επίλογος

Ίσως μερικοί να θεωρήσετε υπερβολική ή αυστηρή την εισήγηση. Μπορεί να έχετε και δίκιο. Όμως πώς να εξηγήσει κανείς ότι ένας σεβάσμιος γέροντας, ο Φουκουόκα, από την μακρινή Ιαπωνία έπεισε ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό και την Ελληνική κοινωνία ότι μπορεί να πρασινίσει τη χώρα μας; (Οικονόμου, 1998) Θυμηθείτε τη Βεγορίτιδα! Εκατό χιλιάδες στρέμματα γης του διέθεσε η πολιτεία για να εφαρμόσει μεθόδους που πουθενά προηγούμενα δεν χρησιμοποιήθηκαν και εκατοντάδες εθελοντές προσφέρθηκαν να βοηθήσουν λοιδορώντας αυτούς που διαμαρτύρονταν. Φυσικά η Βεγορίτιδα παραμένει ένας ξερότοπος, όμως σήμερα κανείς δεν θυμάται το γεγονός, δημιουργώντας μελλοντικά πεδία δράσεων σε νέους θαυματοποιούς.

Το ότι τα αποτελέσματα των κακών αναδασωτικών χειρισμών τα εισπράττουν οι επόμενες γενεές, πρέπει να μας κάνει ακόμη πιο αυστηρούς με τους εαυτούς μας. Ακόμη σημαντικότερο ότι βρισκόμαστε σε ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα και οφείλουμε να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους. Με στρουθοκαμιλισμούς και ωραιοποιήσεις καταστάσεων απλά θα αναπλάθουμε ένα κακό μοντέλο στη βασικότερη ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση που είναι οι αναδασώσεις.

Βιβλιογραφία

Αθανασιάδης, Η.Ν. 1986.Δασική φυτοκοινωνιολογία. Εκδ. Γιαχούδη-Διαπούλη. Θεσσαλονίκη. 120. σελ.
McLean, R.C. & W.R. Ivimay Cook. 1968. Practical field ecology. G.Allen & Unwin LTD. London. 215 p.
Γκατζογιάννης, Σ. & Ν. Γκολέτσος. 2001. Η διαχείριση των δασών στην Ελλάδα, σύγχρονες αναγκαιότητες. Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας: Ανάπτυξη και προστασία δασών-Δασική εργασία. Θεσ/νίκη 1-2-2001: 49-56
Γκατζογιάννης, Σ., Α. Καραλίβανος, Π. Κωνσταντινίδης, Ν. Γρηγοριάδης. 2001. Τελική Έκθεση του Προγράμματος ‘Εγκατάσταση συστήματος παρακολούθησης των εξελίξεων στο περιαστικό δάσος Θεσσαλονίκης και Κατάρτιση μελέτης επιλογής δασικών ειδών για αναδασώσεις σε πυρόπληκτες περιοχές (1998-2001) (Τεύχη 2.).
Κωνσταντινίδης, Ν.Π. & Ν. Η. Αθανασιάδης. 1988. Αναγνώριση φυτι­κών κοινωνιών με τη βοήθεια αεροφωτογραφιών και κλείδων. Πρακτικά Διε­θνούς Συνεδρίου “Σύγχρονες εφαρμογές τηλεπισκόπισης” Θεσσαλονίκη. Σελ.223-232
Κωνσταντινίδης, Π. και Τσιουρλής, Γ. 1999. Η πραγματική διάσταση του φαινομένου των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα. “Πυροσβεστική Επιθεώρηση”. 74: 29-32.
Κωνσταντινίδης, Π. 2001. Φωτιές, η καταστροφή και η αναγέννηση των Ελληνικών δασών. Περιοδικό ΓΑΙΟΡΑΜΑ. Τεύχος 41ο. Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2001. Σελ: 144-181.
Κωνσταντινίδης, Π. & Σ. Γκατζογιάννης.2001. Επιλογή δασικών ειδών για αναδασώσεις σε πυρόπληκτες περιοχές (με εκτενή εισαγωγή στο πρόβλημα των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα). Χορηγός έκδοσης: Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο. Θεσσαλονίκη. 182 σελ.
Κωνσταντινίδης, Π. 2003. Μαθαίνοντας να ζούμε με τις δασικές πυρκααγιές. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. 312 σελ.
Οικονόμου, Ν. 1998. Φέρνει… σπόρους ανατέλλοντος ηλίου. Εφημερίδα «Αγγελιοφόρος» 16-3-98.